Den nasjonale skattkista NRK ikkje vil låse opp?

Lyden av nasjonsbygginga

Føtene freis­tar å finne feste mel­lom snublerøter og sleipe steinar. Eg går på Dovre­f­jell ein reg­n­tung sein­som­mardag. Hov­udet har tatt ei tid­sreise attende til 1943. Tankane er ein annan stad, men likev­el her. 

• Og det er den set­ning som burde ha vært vår hov­ed­set­ning: Enig og tro til Dovre faller!

Han hadde fly­k­ta frå heim­lan­det sitt i 1941. Det må ha vore ei stra­basiøs reise, via Sov­je­tu­nio­nen og Japan til Cana­da. Ver­da var i krig. Oberst Ole Reis­tad leia Fly­våpenet sin tren­ingsleir i Lit­tle Nor­way i Toron­to. 17.mai 1943 siterte han riks­for­sam­lin­ga på Eidsvoll i 1814. Ropa orda ut for å moti­vere sol­datane til kamp.

Ekkoet av stem­ma hans gjal­lar mel­lom øyre­gan­gane. Fram­for meg er det berre fred. Eit ver­na land­skap der sjeldne artar har slått rot på dyre­graver frå jar­nalderen. Som om ingent­ing har skjedd. 

Kvi­for har Ole Reis­tad si røyst fes­ta seg i hjer­nen min? Søke­ordet Dovre gjev 87 tre­ff i NRKs radioarkiv. I fleire av dei, som tal­en frå 1943, er ordet brukt i sym­bol­sk for­stand:. For Dovre­f­jell er myk­je meir enn geografi, det har spela ei sen­tral rolle i nasjons­byg­gin­ga heilt frå dei fyrste opphavs­mytene om lan­det Noreg. Reli­gion­shis­torikar Gro Steins­land greier ut om dette i boka «Dovre­f­jell i tusen år» frå 2014. 

Fortidas lyd møter notidas landskap

Kva skjer der­som ein lyf­tar fram utvalde klipp frå NRKs radioarkiv og brukar dei som eit formidlings­grep ute i det fysiske land­skapet dei ref­er­er til? I mitt PhD-pros­jekt er målsetjin­ga å ta lyd­ma­te­ri­alet ut av arkivet og revi­talis­ere det i eit mod­erne formidlingskon­sept. Omlag 100 000 av klip­pa ligg dig­i­talt tilgjen­gelege på Nasjon­al­bib­lioteket sine nettsider, men der får ein berre lytte til dei. Det er ikkje løyve til å laste dei ned. Kva moglegheit­srom opnar seg der­som ein løyser opp på denne restriksjonen? 

Tenk deg at du sjølv går ein tur på Dovre­f­jell, kan­skje over Hjerkinnhø med utsikt mot Snøhet­ta og Hjerkinn. Du let auga gli over tilsynela­tande urøyvd natur. Tele­fo­nen din vibr­erer i lom­ma. Ei mobiltil­pas­sa nett­side vis­er deg bilete frå 1970-talet. Der det no berre er vier og vid­de, ser du store mask­in­er, eit fly­tårn og mil­itær aktivitet. Ein tekst for­tel at Hjerkinn skyte­felt låg her frå 1923 til 2005, men etter Noregshis­to­rias største natur­restau­rering er alle spor borte. 165 kvadratk­ilo­me­ter er ryd­da for 4 666 blindgan­garar, 540 tonn met­allav­fall og 5200 dekar veg­ar og anlegg er fjer­na (https://www.forsvarsbygg.no/hjerkinn/ ). Så høyr­er du stemmene frå for­ti­da på øyret. To menn ser same utsikt, men året er 1969. Land­skapet dei skil­drar er øyde­lagt. Ikkje berre av våpen, men også av aktiviteten ved gru­vene på Tver­rf­jel­let som var i drift frå 1968 til 1993. Her­ifrå hen­ta dei ut 15 mil­lionar tonn med malm (https://folldalgruver.no/historie ). Det opphavlege radioinnslaget er ikkje klipt om, men kuratert. Det vil seie at nokon har hen­ta det ut frå arkivet, plassert det i ein kon­tekst og pre­sen­ter­er delar av det orig­i­nale pro­gram­met, «Sted­er i Norge», som eigent­leg er nesten 19 min­utt langt. 

Du går vidare, har fått ny innsikt og kan­skje endra syn på land­skapet som omg­jev deg. Lenger framme ven­tar nye mul­ti­me­di­ale opplevin­gar, meir lær­dom og andre tolkingar av Dovrefjell.

Kva samfunnsnytte har det?

Mange av insti­tusjo­nane som skal for­valte Noregs kul­tur- og nat­u­rarv har tronge økonomiske ram­mer og få men­neskelege ressur­sar. Det vis­er mel­lom anna Kul­tur­rådets muse­um­sun­der­søk­ing frå 2018. Myk­je his­to­rie som kunne gitt pub­likum auka kunnskap, innsikt og forståing blir ikkje formid­la. Dig­i­tale løysin­gar kan gjere det mog­leg å nå folk på fleire stadar også utan at det treng å vere formid­larar fysisk til stades, men å utvikle innhald til desse løysin­gane er ofte meir kost­bart og ressurskrev­jande enn insti­tusjo­nane har kap­a­sitet til. 

Mediear­ki­va er ein allereie eksis­terande ressurs med eit stort, men i liten grad utnyt­ta formidlingspoten­siale. Dei rom­mar alt ifrå nasjonale trau­ma til lokale milepålar. Ei overord­na målsetjing med dette pros­jek­tet er å syn­leg­gjere kor­leis ein med enkle grep kan lyfte fram allereie eksis­terande stoff frå arki­va og gje dei ny rel­e­vans i vår samtid. I teorien vil ein insti­tusjon enkelt kunne søke fram rel­e­vant lyd frå NRKs radioarkiv og imple­mentere denne i dig­i­tale formidlingsløysin­gar. Ein kan tre­ffe brukarar på stadar der ein tidle­gare har vore avhengig av skilt for å nå fram med infor­masjon. Lat meg konkre­tis­ere: Eit ver­neom­råde kan møte utfor­dringar med kul­tur­minne som blir øyde­lagde, t.d. at folk brukar steinar frå fre­da murar for å bygge seg le mot vin­den i fjel­let. I radioarkivet finst det ein repor­tas­je med ein arke­olog som for­tel kvi­for desse eldgam­le stein­hau­gane er verd å bevare. Med dig­i­tal teknolo­gi kan ein oppl­yse turgåarar om at dei nær­mar seg muren, dei får høyre på lyden og blir motiverte til å ta vare på den utan å ha møtt eit einaste for­manande forbodsskilt. 

Men skal ein gjere det enkelt for insti­tusjo­nane å nytte seg av desse moglegheit­ene, er det fyrst ein heilt annan mur ein må ta hand om. For NRK vil helst at du skal lytte, ikkje røyve.

Nøkkelen til skattkista

Fekk du lyst til å høyre ober­sten sitere riks­for­sam­lin­ga på Eidsvoll sjølv? Ole Reis­tad si røyst er tilgjen­ge­leg for deg også, men i skri­vande stund godt skjult. Nasjon­al­bib­lioteket (NB) har store ambisjonar for sitt mediear­kiv, noko direk­tør Aslak Sira Myhre gav ei grundig ori­en­ter­ing om i Kringkast­ingsrådet 22.10.20. Førebels ligg ikkje NRKs radioarkiv i NBs net­tbib­liotek, men inne på dei gam­le nettsi­dene. Der ligg det ei åtvar­ing om at ten­es­ta er under avvikling. I ein e‑post fork­larar direk­tør for dig­i­tal formidling, Trond Myk­le­bust, at nytt radioarkiv i net­tbib­lioteket vil bli ei pri­or­itert oppgåve for Nasjon­al­bib­lioteket i 2021. Filene skal kon­vert­erast frå mp3 til mp4-for­mat og meir mate­ri­ale gjerast tilgjen­ge­leg, men det er ikkje plan­lagt annan til­gang enn strøyming. Der­som ein vil laste ned fil­er, må ein kon­tak­te NRKs avdel­ing for innhalds­dis­tribusjon og deling. 

Eg sender e‑post, for­tel at eg ynskjer å bruke lyd­klipp til eit forsk­ing­spros­jekt med målsetjing om å under­søke poten­sialet for etter­bruk av mediear­kiv og utforske kva rolle dei kan spele i for­valt­ning og formidling av vår felles nasjonale kul­tur- og nat­u­rarv. Er det mog­leg å få til­gang til å laste ned filene til forsk­ing? NRK svarar at dei kan kopiere ut mate­ri­ale i ful­lk­valitet til forsk­ings­føremål, det kostar 850 kro­ner timen. Svaret på kor lang tid dei brukar på å kopiere ut ei fil, ven­tar eg fram­leis på. 

Ein kan søke Nasjon­al­bib­lioteket om til­gang til kringkast­ingsarkivet gjen­nom Fei­de; den nasjonale løysin­ga for sikker innlog­ging og datadel­ing i utdan­ning og forsk­ing. Eit skje­ma med opplysin­gar om mel­lom anna forsk­ings­føremål og kor lenge ein ynskjer til­gang, må fyl­last ut. Til­gan­gen gjev rett til å sitere direk­te frå pro­gram­ma skrift­leg og å bruke lyd­klipp i føre­lesin­gar. «For bruk til andre for­mål enn forskn­ing eller doku­men­tasjon må det gjøres konkret avtale med ret­tighet­shav­erne», står det i kontraktsteksten. 

Frig­jer­ing av ret­tar knytte til radio- og tv er kom­plis­ert og kost­bart. Frå jan­u­ar 2020 mista pub­likum til dømes til­gang til fleire tusen pro­gram i NRKTV  for­di NRK  ikkje vart samde med rettshavaror­gan­isas­jo­nen Norwa­co. Noko mel­lom anna Dag & Tid har skrive om: https://www.dagogtid.no/samfunn/kulturarven-vart-for-dyr‑6.3.17184.5d0f7d01c8. Når det gjeld dei delane av NRKs radioarkiv som er gjort tilgjen­gelege via Nasjon­al­bib­lioteket, er dette innhald der alle opphavs‑, utø­var- og pro­dusen­tret­tar ligg hjå NRK åleine. I pub­lis­er­ingskon­trak­ten for­p­lik­tar Nasjon­al­bib­lioteket seg mel­lom anna til å ikkje redi­gere i pro­gram­ma, og å ikkje gje pub­likum til­gang utover strøyming; «uten lagringsmu­lighet for sluttbrukerne».

Eg tillet meg å kome med eit forslag

Kva om NRK og Nasjon­al­bib­lioteket utvi­da denne avtal­en? Slik at ein kunne søke om løyve til lagring av klipp for ikkje-kom­mer­siell bruk. Det er ikkje ful­lver­sjo­nen av filene som ligg ute. Eg kan til dels forstå at ein tek seg betalt for arbei­det med å hente ut desse, men vil ikkje det lette arbei­ds­meng­da og bidra til at NRK i større grad opp­fyller si sam­funnsrolle, der­som dei gjev utvalde brukarar moglegheit til å laste ned mp3/m­p4-ver­sjon av klip­pa? Og er ikkje det også meir i tråd med NRK-plakatens § 37 om plik­ta til å formi­dle kul­tur­ar­ven? https://www.nrk.no/informasjon/nrk-plakaten‑1.12253428

Det er flott å kunne lytte til hun­dretusen­vis av timar med gam­le radiok­lipp, men etter mitt syn er det eit enormt poten­siale i dette innhaldet som ikkje blir realis­ert. Ei meir lib­er­al frig­jer­ing vil kunne bidra til å styrke mediear­ki­va sin sam­funnsrel­e­vans, styrke for­valt­ninga av nasjon­al kul­tur- og naturhis­to­rie og bidra til meir berekraftig for­valt­ning av desse. Så kjære NRK, ver så snill å gje oss nøkke­len til skat­tek­ista. Då vil skat­ten også bli myk­je meir verd enn den er i dag.

Om for­fattaren: Er stipen­di­at ved Høgskulen i Vol­da. Ho har job­ba ei årrekke som jour­nal­ist og pro­gram­ska­par i NRK, har ho mas­ter­grad i kul­tur­min­nefor­valt­ning frå NTNU, har job­ba med for­valt­ning og formidling for muse­um og ver­neom­råde og skrive bøkene “52 opplevin­gar på Sun­n­møre” og “Bom­tur”, utg­jevne på Skald forlag.