På to år har Bolivia avansert seksti plassar på indeksen over pressefridom den Paris-baserte organisasjonen Reportere Uten Grenser kjem ut med kvart år. Det einaste ikkje-europeiske landet som kan måla seg med Bolivia, er Canada. Saman deler desse ein 16. plass med Austerrike på indeksen. Land som Danmark, Tyskland, Frankrike og USA ligg bak Bolivia.
Denne posisjonen har altså det søramerikanske u‑landet trass i at det med sine nærare 200 statskuppforsøk toppar kuppstatistikken på verdsbasis. Likevel har dei siste 25 åra vore prega av ein demokratiseringsprosess i Bolivia, og med det følgjer pressefridom. Det kan sjå slik ut, i alle fall.
Pressefridomsindeksen plass 1–53 (illustrert gjengiving)
Motstridande rapportar
Reportere Uten Grenser sin årlege indeks blir laga ved at eit spørjeskjema med 50 spørsmål om pressefridom blir sendt rundt til 130 korrespondentar som representerer 14 ulike partnarorganisasjonar til Reportere Uten Grenser. Skjemaet blir også sendt til journalistar, advokatar, forskarar og menneskerettigheitsaktivistar, og spørsmåla går i hovudsak på kor mange journalistar som er blitt drepne, truga, fengsla og liknande i dei ulike landa. Gjennom analysering av svara får landa eit tal som indikerer større pressefridom di lågare talet er (sjå tabell). Svara er basert på tilhøva frå 1. september eitt år til 1. september neste år.
— I Bolivia var det nesten ingen aggresjon overfor pressa i denne perioden det siste året, seier Benoit Hervieu, ansvarleg for den amerikanske desken i Reportere Uten Grenser.
Men samtidig som det i denne indeksen ser lyst ut for pressefridommen i Bolivia, teiknar fleire andre pressefridom-organisasjonar eit anna bilete. Mange av desse meiner Evo Morales, forkjemparen for urfolket i landet som vann presidentvalet i februar i år, har ført ein politikk som trugar meir enn fremjar den bolivianske pressefridommen.
Bolivias president Evo Morales under et besøk i Frankrike i mai 2006 (foto: Alain Bachellier. Bildet er publisert med en Creative Commons-lisens.)
Florida-baserte Inter American Press Association er i ein rapport frå 2006 om utviklinga for den bolivianske pressefridommen klare i sitt syn på Morales, som med planar om å nasjonalisera Bolivias olje- og gassførekomstar tok presidentposten til stor fortviling for mellom andre USA: “Stillinga teken av hans administrasjon overfor den bolivianske pressa har ført til eit klima med ope fiendskap og aukande spenning.”
Rådgjevar ved den bolivianske ambassaden i Storbritannia, Pablo Ossio, meiner rapporten teiknar eit skeivt bilete.
— Om lag 80 prosent av pressa i Bolivia er privateigd, og sidan eigarane stort sett er velståande, er dei negative til Morales. Dei ser etter alle teikn på at han avgrensar pressefridommen, så då trur dei han gjer det. Dessutan er mange av desse media medlemmar av Inter American Press Association (IAPA).
I alt tolv bolivianske medie er medlemmar av IAPA, viser tal frå organisasjonen sjølv. Ossio grunngjev sitt synspunkt om ei fri boliviansk presse med dei skrivne lovene. — Den bolivianske konstitusjonen garanterer for stor pressefridom i landet, seier han.
Ossio viser til at artikkel 7 i konstitusjonen har gjeve journalistar ytringfridom sidan 1967, og at det også har kome ordningar dei seinare åra som er fremjande for pressefridommen. I 2004 kom det til dømes ein forordning som opna for utviding av lokalradionettverket, noko som er svært viktig i eit land der nesten ein femdel av folket er analfabetar. Og i 2005 kom informasjonslova, som slår fast at offentlege tenestemenn er pålagde å svara på henvendingar frå pressa innan 15 dagar. Dessutan stoppa Morales eit framlegg frå sitt eige parti, “Movimiento al Socialismo” (“Rørsla for sosialisme”) om ei lov som skulle kontrollera journalistar, og som ville vera meir restriktiv overfor pressefridommen, påpeiker Hervieu i Reportere Utan Grenser:
— Evo Morales ville ikkje ei gong debattera denne lova, seier han
Ossio meiner dette er eit uttrykk for den posisjonen pressa har i Bolivia.
— Framlegget gjekk ikkje gjennom for pressa har for stor makt.
Fridomsavgrensande lover og sjølvsensur
På den andre sida er det også ein del lover mange vil oppfatta som avgrensande for pressefridommen. Journalistisk verksemd kan berre utførast av personar med universitetsgrad i journalistikk, og straffelova har ein paragraf om at ærekrenkingar av offentlege tenestemenn frå journalistisk hald kan føra til inntil to års fengsel, eller tre år om det er tale om presidenten. Brot på konstitusjonen eller borgarane sine rettigheiter blir ført for ein pressedomstol med 40 personar.
Likevel er ingen nokon gong dømte av denne domstolen, og berre to saker har vore oppe for den. Hernan Alberro, utdanna journalist med master i politikk og programdirektør i Argentina-baserte Center for the Opening and Development of Latin America, skriv årlege forskingsrapportar om samanhengen mellom økonomisk fridom og pressefridom i Latin-Amerika. Han meiner det at få saker er oppe for domstolen ikkje kan takast som eit eintydig teikn på høg grad av pressefridom, noko han trur kan vera ein av grunnane til den høge plasseringa til Bolivia på Reportere Uten Grenser sin indeks.
— Reportere Uten Grenser kan seia at når få blir prøvde for retten, gjer det ikkje noko, men at lover som avgrensar pressefridommen er der, kan jo verka inn i høve til sjølvsensuren, seier Alberro.
Ein annan som finn den høge plasseringa til Bolivia overraskande, er Carlos Da Silva. Han har vore journalist rundt om i Sør-Amerika, og har jobba mykje på grensa mellom Brasil, som han kjem frå, og Bolivia. I tillegg har han vore korrespondant i Noreg under Utenriksdepartementet sitt internasjonale pressesenter, og også hatt ulike samfunnsvitskapelege forskningsprosjekt i Sør-Amerika.
— Eg trur ikkje på slike utrekningar, eg trur meir på kunnskapen ein får “på bakken” ved å snakka med kollegaer, venner og liknande, seier Da Silva, og underbyggjer:
— Du er fri til å kritisera, men det er farleg, så eg veit ikkje kor fritt det då eigentleg er. Dei demokratiske strukturane tilseier fridom, men gjer dei moralske og etiske strukturane det? Eg er naturlegvis svært glad for den høge plasseringa Bolivia har fått, men forheld meg skeptisk.
Alberro meiner Reportere Uten Grenser sin måte å måla på med spørsmål om ulike former for aggresjon overfor journalistar, ikkje fangar så godt opp lite synlege tilhøve i mindre land. Han samanliknar USA, som er på 53. plass i årets indeks, med Bolivias plassering.
— I USA har det vore ein del journalistar i fengsel, og det er lett å sjå, medan skjulte angrep og trugslar, som det er meir av i Bolivia, ikkje blir fanga opp.
- Anerkjend indeks
Kajsa Törnroth, leiar for avdelinga for pressefridom i World Association of Newspapers, er klar på at Reportere Uten Grenser sin indeks er til å stola på, men at det at den er laga av ein europabasert organisasjon kan verka inn på resultata.
— Den er svært påliteleg og godt anerkjent. Men det er klart at slikt som føregår “bak scena” i land langt unna Paris, vil nok kunne verta fanga opp betre med annleis målingar av institusjonar som ligg nærare.
Det faktum at dette er ei måling teke føre seg av ein europeisk organisasjon, er noko Alberro også trur kan vera med på å forklara den høge plasseringa til Bolivia. Målingane blir gjort med “europeiske auge”, meiner han.
— Hjå dei blir det i mange samanhengar sett på som velkommen at styresmaktene har eit aktivt forhold til pressa eller også tek over medieverksemder, fordi det som oftast fører til noko bra for europeiske media, og dei statlege media der fungerer godt. Men slik er det ikkje her ettersom pressa historisk har blitt brukt til politiske mål. Reportere Uten Grenser prøver ikkje å sjå kva politikken i landet vil gjera med pressefridommen i det lange løp.
Da Silva trur dessutan den bolivianske pressa er lett å bruka politisk:
— Eg er 46 år gammal, og har reist rundt og sett mykje i dei søramerikanske landa. Eg har til dømes vore ein del på grensa mellom Bolivia og Brasil, og avisene der har ofte overskrifter som openbart ikkje er sanne. Bolivianarane er temmeleg ukritiske og det er høg grad av analfebetisme, så dei kjøper historier lett.
- Demokrati nydeleg på papir
Alberro påpeiker at Bolivia har vore kjend for å ha ei temmeleg fri presse i høve til andre søramerikanske statar, og med tanke på at det er eit fattig land, i fjor fattigast i Sør-Amerika med bruttonasjonalprodukt på under 3000 dollar per innbygger (sjå fakta om Bolivia på globalis.no. Alternativt Verdsbanken).
Men den økonomiske fridommen i Bolivia er synkande, og på Heritage Foundation sin indeks over økonomisk fridom som kom i januar i fjor var Bolivia det landet i verda med fjerde størst tilbakegang. Dermed er pressefridommen også på veg i feil retning, meiner Alberro, som forskar på denne samanhengen.
— I ei verd der pressa er avhengige av marknaden vil det med meir avgrensa økonomisk fridom også bli avgrensa pressefridom. Det faktum at den økonomiske fridommen går nedover må då den bolivianske pressa “kompensera” for ved å gje frå seg noko av pressefridommen så dei får meir økonomisk stønad frå styresmaktene ved til dømes å ”reklamera” for dei.
Dette går altså stikk i strid med Reportere Uten Grenser sin indeks. Grunnen er at dette ikkje er å finna i verken tal eller ord, understrekar Alberro.
— Eg vil seia det er ein overgangssituation i desse dagar. Endringane er ikkje i form av lovgjeving, men journalistane står overfor press dei ikkje har gjort før. Dette er ofte økonomisk press der pressa blir belønna eller straffa alt ettersom omtala av styresmaktene er fordelaktig eller ikkje.
Inter American Press Association uttrykkjer det slik i framhaldet av sin rapport: “Viss ein ting har karakterisert Bolivia i deira 24 år med demorati, har det vore respekt for presse- og ytringsfridom hjå administrasjonane. I alle fall desse konstitusjonelle rettigheitane har ikkje vore offer for store angrep eller restriksjonar”. Vidare ramsar rapporten opp fleire anledningar der Evo Morales og andre frå styresmaktene har utvist stor misnøye med at dei er omtala negativt i boliviansk presse, samt andre tilhøve som organisasjonen meiner er uttrykk for at det går feil veg med pressefridommen.
Hervieu frå Reportere Uten Grenser påpeiker at indeksen deira er laga utifrå svara ulike menneske med kompetanse på feltet gjev på eit spørjeskjema, og er med det audmjuk i høve til at den nok ikkje fangar opp til dømes sjølvsensur og korrupsjon i særleg grad.
— Bolivia si plassering var ei overrasking, og ein må vera forsiktig med indeksen. At eit land kjem høgt kan også vera eit uttrykk for at pressa ikkje tør å behandla “farlege” område som korrupsjon, trafficking, brot på menneskerettigheitar også vidare, og dermed heller ikkje blir utsette for åtak og liknande. Slik er det i Bolivia fordi det er stor ustabilitet i politikken, og det er mykje korrupsjon av journalistar frå til dømes lokale politikarar.
Da Silva utdjuper poenget ved å visa til samanhengen mellom lov og rettar på den eine sida, og praksis på den andre.
— Kva er definisjonen på demokrati? Demokrati er nydeleg på papir. Den bolivianske konstitusjonen er dette papiret. Men korleis kan ein samanlikna svært ulike land med kvarandre i høve til dette, og korleis det blir praktisert? Å rangera kven som er nummer ein og kven som er nummer to her, er ikkje lett.
Framtidige utsikter
Alberro fryktar at avgrensingar i pressefridommen også vil visa seg gjennom lovreguleringar i framtida. President Morales har uttalt politisk stønad frå Venezuelas president, Hugo Chávez, og blei i 2005 også skulda for å ha motteke økonomisk stønad frå den venezuelanske leiaren. Chávez kom til makta ved demokratisk val i Venezuela i 1999, sju år etter at han hadde vore med å leia eit kuppforsøk, og har sett mange kontroversielle reformer ut i livet. Venezuela har falle på Reportere Uten Grenser sin indeks frå 77. plass til 115. plass dei åra indeksen har eksistert, frå 2002 til 2006.
Alberro er redd Morales vil følgja fotefara til Chávez når han no skal forma ein ny boliviansk konstitusjon. Den skal vera klar i august i år.
— Foreløpig er dette fyrst og fremst frykt, men det kan fort bli realitet. Frykta er at med all den institusjonelle omrokeringa når dei formar den nye konstitusjonen, vil det fort kunne slå ut i mindre pressefridom. Dette er ein tendens me har sett svært klart i Venezuela lenge, og som me fryktar i Bolivia. Frykta blir enno større med tanke på at Bolivia er meir ustabilt enn Venezuela, og at det dermed er enno vanskelegare å forma konstitusjonen.
Artikkelforfattaren studerer journalistikk ved Universitetet i Bergen.