Den farlege karikaturen

Den satiriske karikaturteikninga har ei lang fart­stid i europeisk presse. Det første dedik­erte satire­bladet såg dagens lys i Frankrike i 1830, og her heime har fenomenet sine røt­ter frå midten av 1800-talet. Bladet Kryd­seren (1849–1859) bana veg, og sidan opp­sto ei rekke meir eller min­dre tungt illus­tr­erte vit­tigheits­blad med tit­lar som Vikin­gen, Kor­saren, Humoris­ten, Hvepsen, Tyri­hans og Exlex. Sist­nem­nde vart skipa og redi­gert av avis­teiknaren Rag­n­vald Blix (1882–1958), som for øvrig også hadde vore redak­tør i Tyrihans.

Rag­n­vald Blix var son av pro­fes­sor, kyrk­jem­i­nis­ter og salmedik­tar Elias Blix. Karikaturkun­sten lærte han svært tid­leg, og var langt på veg auto­di­dakt. Store delar av sitt liv tilbragte han i utlandet, mel­lom anna i Køben­havn, Göte­borg, München og i Paris. Likev­el skulle han få stor bety­d­ing som satirikar og opin­ions­dan­nar i den norske offentleghei­ta gjen­nom heile den første halvde­len av 1900-talet.

Hylla av Mark Twain

Mona Lisa
(Illus­trasjon: R. Blix / Rag­n­vald og Ida Blix’ Fond)

I Paris fekk han sitt inter­nasjonale gjen­nom­brot i 1905, etter utstill­inga av ei sam­ling karikat­u­rar av kjende verk frå Lou­vre. Utstill­inga førte til opp­standelse i ei rekke Paris-avis­er, sær­leg på grunn av eit særs harselerande portrett av Mona Lisa, men blei godt mot­tatt av pub­likum. Blant beun­drarane var den amerikanske for­fattaren Mark Twain, som i svært rosande orde­lag uttryk­te sin begeistring i eit per­son­leg brev. Blix sjølv syntes ikkje å ha vore kom­fort­a­bel med den vald­same mot­takinga: «De lo, og lat­teren var ikke alltid fin i kan­ten. Et øye­b­likk ble jeg rådvill. Det var ikke komik­er jeg ville være», utta­la han i ettertid.

Det var der­i­mot poli­tisk satirikar han skulle bli, og Blix sine karak­ter­is­tiske strekar blei for alvor kjend for den norske all­mennhei­ta same år – midt i union­sop­pløysin­ga – då han gav ut jule­heftet Broder­folkenes Farvel. I eit kraftig oppg­jer med hyk­leriske poli­tikarar som kom «dras­sande med eit nytt fyrste­hus», blei dei norske reg­jer­ingsmedlemmene portr­ert­tert på særs uflat­terande vis – utan ein tråd på kroppen.

Under sitt opphald i Tysk­land, og gjen­nom heile den første verd­skri­gen, teik­na han for det tyske vit­tigheits­bladet Sim­pli­cis­simus. Bladet hadde lenge kjem­pa for inter­nasjon­al avspen­ning, men gjekk seinare over  «til å bli en nasjon­al krigstrompet» — dette iføl­gje Blix sjølv. Hans teikningar vart etter kvart smit­ta av den tyske agi­tasjo­nen, før han — og bladet — mot slut­ten av kri­gen igjen frem­ma fred­stankens sak.

Tilbake i Noreg i 1918 var han involvert i opp­starten av det fellesnordiske og par­tiuavhengige satirema­gasinet Exlex, kor han i kom­pani med stor­leikar som Sig­urd Hoel og Georg Bran­des ret­ta sin kvasse blyant mot alle sider. Men gul­lalderen for vit­tigheits­bladene var for­bi, og det ambisiøse bladet heldt berre ut i to årgan­gar. Blix søk­te seg til dags­pres­sa for å kunne over­leve som poli­tisk teik­nar. Han tok til å levere ei teikn­ing i veka til tre store skan­di­naviske avis­er, både i Noreg (Tidens Tegn, seinare Dag­bladet), Dan­mark (Berlingske Tidende) og Sverige (Sven­s­ka Dag­bladet, seinare Göte­borgs Han­dels- og Sjö­fart­stid­ning). Slik blei han, slik for­fattaren Sig­urd Hoel uttryk­te det, til ein nordisk insti­tusjon. I peri­o­den kunne han skilte med lesar­tal høgare enn kan­skje nokon annan pub­li­sist i Norden.

Sjølv om avisene i utgangspunk­tet utstyrte Blix med ein fri penn, blei han ved fleire høve føre­handssen­sur­ert frå redak­sjonelt hald. Til dømes skjed­de dette då Berlingske Tidende, av omsyn til den danske dron­ninga, valde å kutte ut ei teikn­ing av den avsat­te kro­n­prins­es­sa i Tysk­land. Dette trass i at den frit­ta­lande Blix gjekk med på å slanke kro­n­prins­es­sa kraftig, og attpåtil erstat­te «det skidt hun gaar i» med ein «chik ridedragt».

Rasande Göring

Trass i ein kort­varig flørt med den tyske keis­ar­mak­ta under den første ver­den­skri­gen, er det  likev­el Blix’ anti­nazis­tiske teikningar fram mot — og ikkje inst under — okku­pasjo­nen som har gitt han etter­mælet som den første nordiske avis­teiknaren av inter­nasjon­alt for­mat, og som ein av «de to store» saman med Olaf Guld­brans­son. Blix hadde opplevd Hitler allereie i 1922 under ein folke­tale i München, og åtte år seinare trådte han for første gong fram som fig­ur i hans teikningar. «Deretter slapp han ikke Hitler av syne før denne omsider kreperte i sin bunker i 1945», mer­ka den svenske for­fattaren Kjell Hjern seg mange år etter.

Den tyske stats­mak­ta såg med uro på Blix sin satire. Dette kom først til uttrykk i 1933, då riksmin­is­ter Her­mann Göring sendte inn ein rasande protest til Han­del­stid­nin­gen i Göte­borg. Telegram­met kom på prent, og framgår slik i ei norsk oversetting:

Jeg pro­test­er­er på det skarpeste mot de uttalelser om den tyske rik­skansler som er trykket i Deres avis av fredag den tred­je feb­ru­ar i spal­ten I dag. Som det svenske folks opprik­tige venn ser jeg slike skitne uttalelser som en alvorlig fare for de hjertelige slek­t­skaps­forbindelser mel­lom de to folk. Før det innledes videre for­føyninger, ber jeg om å få vite om Deres redak­sjon for fremti­den kom­mer til å gripe inn mot slike uttalelser.

Heldigvis for Blix var Han­del­stid­nin­gen redi­gert av den mek­tige pro­fes­soren og anti­nazis­ten Torgny Segerst­edt, som allereie samme år hadde rap­portert om kon­sen­trasjon­sleirane i Tysk­land. Segerst­edt akta på ingen måte å føye seg etter Görings trugsmål­s­lik­nande anbefalingar:

[…] Den som leser ved­k­om­mende akt­stykke, vil uten videre forstå at det kunne opp­stå tvil om dets ekthet. Vi har rik­tig­nok ikke hatt noen over­drevne forstill­inger om den nåværende tyske reg­jer­ings døm­mekraft, men dette telegram vit­ner om en sinnstil­stand som vi dog ikke ville ha tiltrodd noen av dens medlem­mer. Herr riksmin­is­ter Göring behager å beteg­ne seg som det svenske folks opprik­tige venn. Det finnes nok kretser i Sverige som vil god­ta denne vennskaserk­læring. Likev­el betakker den altoverveiende del av det svenske folk seg for herr Görings vennskap. Den har sym­pa­ti for det tyske folk, men ikke for den ret­ning som nå er i ferd med å styrte dette tyske folk ut i nye ulykker […]

Jeg kan sagtens more mig over en god karikatur af mig selv, men Hitler er en fornærmelse.
Illus­trasjon: R. Blix / Rag­n­vald og Ida Blix’ fond

«Det er vår opprik­tige mening at herr Hitler er en fornærmelse», stad­fes­ta Segerst­edt avs­lut­ningsvis, og mark­erte dermed sin tilslut­ning til sjølve punch­lin­ja i Blix sin vit­seteikn­ing. Denne totalt kom­pro­miss­lause hald­ninga blei ikkje delt av alle hans skan­di­naviske kol­leger. Tre år seinare – i 1936 – blei Blix’ ytringsrom i Dan­mark kraftig innsnevra, då Berlingske Tidende på anbe­fal­ing frå det danske utan­riksmin­is­teri­um avgjorde aldri meir å pub­lis­ere teikningar av kon­gen av Italia, Mus­soli­ni eller Hitler.

Utan­riksmin­is­teri­et stod under eit vald­samt press i denne tida. Skal me tru ei uttal­ing frå direk­tøren, var 99 pros­ent av kla­gene dei mot­tok frå Tysk­land og Italia grun­na i net­topp Rag­n­vald Blix sine anti­nazis­tiske og antifascis­tiske satireteikningar.

I eksil med pseudonym

Blix sin siste teikn­ing før kri­gen stod på prent i Dag­bladet 6. april 1940. Berre vek­er etter Tysk­lands invasjon av Noreg 9. april tok han seg over gren­sa til Sverige, og tok raskt kon­takt med redak­tør Torgny Segerst­edt. Frå hausten byr­ja han igjen til å levere vekentlege avis­teikningar til Han­del­stid­nin­gen, frå no av under pseu­do­nymet Stig Höök. Her heime blei teikningane under kri­gen spreia av den ille­gale avisa Hånd­slag – som sannsyn­legvis nådde ut til fleire hun­dre tusen nord­menn kvar veke. Begge stad­er fort­sat­te han fram til kri­gens slutt, stadig med spiss brodd mot total­i­tarisme i all sin form – det vere seg i Tysk­land, Italia, Sov­jet eller Noreg. Hans kan­skje aller vik­ti­gaste og min­n­everdi­ge karikatur – i alle fall sett med eit his­torisk tilbake­b­likk – førestiller Vid­kun Quis­ling. Teikninga ber tit­te­len «I audi­ens hos Hitler», og syn­er Quis­ling medan han fram­før­er ein naz­i­hels­ing til ein tysk sol­dat. Den korte rep­likkvek­slin­ga går føre seg slik:

— Jeg er Quis­ling!
— Og Navnet?
Illus­trasjon: R. Blix / Rag­n­vald og Ida Blix’ fond

- Jeg er Quisling!

- Og Navnet?

Ein god satire krev mot og integritet. Den skal kunne sparke oppover, og den skal kunne sparke hardt. Dette er heilt i tråd med Blix’ per­son­lege mot­to, som i debat­tane etter ter­rorå­taket i Paris har fått ein velfor­tent renes­sanse i fleire norske medier:

«For at være en god Karikaturteg­n­er maa man være kold som Is lige oven­for alle Meninger og Per­son­er. Sym­pa­ti­er eller Antipati­er eksis­ter­er ikke. Frem­for alt ingen Respekt for Autoriteter, Tra­di­tion­er eller nogen som helst i Himlen, ikke engang for noget i Helvede.»

PS: Vis­st­nok bidrog Blix’ teikn­ing sterkt til å etablere quis­ling som eit inter­nasjon­alt syn­onym for landssvik.

Kjelder:

Ben­card, Ernst Johan: «Blix, en anti­au­toritær satirik­er», Rag­n­vald og Ida Blix’ fond. 

Berentsen, Bre­do: Skarpt sett — his­to­rien om vit­tighet­s­pressen i Norge. Andresen & Buten­schøn, Oslo. 1999.

Hjern, Kjell: Blix — ver­den­spoli­tikken gjen­nom 50 år i karika­turens speil. H. Aschehoug & Co, Oslo. 1982.