Birth of a Nation – ein rasistisk klassikar fyller hundre

Kan ein film som er hemningslaust rasistisk samstundes vere eit meisterverk?

Dét er eit spørsmål som stadig vert debat­tert, ikkje minst no når det mest kjente dømet denne veka fyller 100 år. David Wark Grif­fith sin The Birth of a Nation hadde verd­spremiere i Clune’s Audi­to­ri­um i Los Ange­les måndag 8. feb­ru­ar 1915, då under nam­net The Clans­man, etter roma­nen frå 1905 av presten Thomas Dixon. Hendin­ga blir gjerne sett på som den fortel­jande lang­fil­mens ankomst, i alle fall i amerikan­sk saman­heng. Fram­syninga blei ein enorm kom­mer­siell suk­sess, og fil­men etablerte så å seie ein eigen gram­matikk for medi­et, i det at han intro­duserte ei rekkje estetiske kon­ven­sjonar som har blitt grunn­leg­g­jande for pop­ulær­fil­men internasjonalt.

På kino og nett

  • Nett: Birth of a Nation kan lastes ned i ulike for­mater eller strømmes hos Inter­net Archive (og i denne artikke­len, se nedenfor)
  • Kino: Birth of a Nation blir vist på Cin­e­mateket i Bergen søndag 8. feb­ru­ar klok­ka 1300.

Men Birth of a Nation blir ikkje berre hugsa for å vere nyska­pande. Fil­men har alltid vore høgst kon­tro­ver­siell, og er kan­skje like kjend for sin open­berre rasisme som for sitt par­a­dig­ma­tiske formspråk.

Runde dagar for kjente kun­stverk eller per­son­ar blir gjerne rit­uelt mark­ert utan at dei det gjeld nød­vendigvis lenger har så stor aktu­alitet i samti­da. Slik er det ikkje med Grif­fith sin film. Etter Char­lie Heb­do-mas­sakren i jan­u­ar har prob­lem kny­ta til kon­tro­ver­sielle bilete og ytrings­fridom – nett slike spørsmål som Birth of a Nation har vore vikla inn i – blitt intenst drøf­ta i alle moglege kanalar. Men dette hun­dreårsju­bileet har også rel­e­vans i ein annan kon­tekst. I USA har ei rekkje afro-amerikanske menn i løpet av dei siste månadane blitt drep­ne av kvite poli­ti­folk – Michael Brown i Fer­gu­son, John Craw­ford III i Day­ton, Eric Gar­ner i New York, og den 12 år gam­le Tamir Rice i Cleve­land. Som kjent førte dette mak­t­mis­bruket til store opp­tø­yar i mange amerikanske stor­b­yar, sær­leg etter at det ikkje vart tatt ut tiltale mot Brown sin draps­mann Dar­ren Wil­son. Det vert igjen snakka om raseover­legen­heit, om at poli­ti­valden er sys­temisk og at den tilsynela­tande immu­niteten til gjern­ings­mennene er insti­tusjon­alis­ert. Då ret­ten i St. Louis for nokre dagar sidan avviste NAACP (Nation­al Asso­ci­a­tion for the Advance­ment of Col­ored Peo­ple) sin appell om ny høyring i Brown-saka, skreiv ein kol­le­ga frå New York Uni­ver­si­ty på Face­book-sta­tusen sin at “i dette lan­det gjen­tar his­to­ria seg, men alltid som tragedie.”

Går det kan hende ei line frå Grif­fith sitt USA i 1915 og fram til Fer­gu­son eit sekel seinare?

Den den gong rel­a­tivt nyop­pret­ta organ­isas­jo­nen NAACP var mel­lom dei som skul­da Birth of a Nation for rasisme i 1915. Kam­pan­jen deira mot fil­men var ikkje sær­leg vel­luk­ka, men på same tid bidrog saka til gal­vanis­er­ing av rørsla, som i etter­døn­ningane av kon­flik­ten stod fram som ein vik­tig mak­t­fak­tor nasjon­alt. Noko av grunnlaget for reak­sjo­nane bun­na i fil­men si fram­still­ing av far­ga menn (spela av kvite skode­spelarar i black­face) som uin­tel­li­gente og sek­suelt pågåande, samt i glo­ri­fis­eringa av Ku Klux Klan som ei hero­isk samanslut­ning. Grif­fith sitt storverk vart og brukt som aktivt rekrut­ter­ingsverk­tøy for den revi­talis­erte kla­nen, som gjenopp­stod same året.

I dag er det poli­tisk ukor­rekte ved Birth of the Nation så iauge­fal­lande at det nes­ten er komisk

Kor­leis kunne ein slik forderve­leg film bli eit hov­ud­verk ikkje berre i den amerikanske men og i den glob­ale filmhis­to­ria? Svaret er sjølvsagt at Birth of a Nation var ein bane­bry­tande film, ein medi­al hap­pen­ing, og dét på mange ulike vis. For det unge filmme­di­et rep­re­sen­terte Grif­fith sitt bidrag et kvan­te­sprang. Fram til då var fil­mane bil­lige å pro­dusere, dei varte gjerne berre eit kvarter, og han­dlin­ga var enkel. Pub­likum, som for det meste kom frå den urbane arbei­dark­las­sa, såg dei i såkalla Nick­elodeons. Birth of a Nation var den første fil­men som kos­ta over 100000 dol­lar å pro­dusere, den første som blei vist i eit kinopalass med høge bil­lettpris­ar, den første til å ha spe­sialkom­pon­ert musikk, den første lange amerikanske spele­filmen, og den første til å bli sett av mil­lionar av men­neske over heile lan­det. Det var og den første fil­men som forsøk­te å ta for seg bor­garkri­gen og rekon­struk­sjon­spe­ri­o­den etter­på. Birth of a Nation var kan hende den første blockbuster’en, samt fil­men som annon­serte filmkun­stens fød­sel. I åre­vis etter pre­mieren blei Birth of a Nation lovprisa på begge sider av Atlanteren, og enkelte ville ha det til at Grif­fith bana veg­en for Hol­ly­wood sin dom­i­nans på verds­mark­naden (sel­skapet MGM blei oppret­ta dels med kap­i­tal frå dis­tribusjon av fil­men). Så seint som på slut­ten av 1970-talet omtalte kri­tikaren William K. Ever­son Grif­fith sin film som den vik­ti­gaste i filmhistoria.

Scene fra filmen. Ku Klux Klan fanger den svarte mannen Gus, som spilles av den hvite skuespilleren Walter Long i blackface. (Foto: Wikimedia Commons)

Scene frå fil­men. Ku Klux Klan fanger den svarte man­nen Gus, spelt av den kvite skode­spelaren Wal­ter Long i black­face. (Foto: Wiki­me­dia Commons)

Eit tenkt mot­spørsmål kunne då vere: så om ver­ket, eller ytringa, berre er orig­i­nal og vik­tig nok ut frå estetiske og pro­duk­sjon­s­mes­sige kri­terier, så ser ein glatt for­bi innhaldet og det etiske ele­mentet? Sjølv om det er rik­tig at den amerikanske fil­men blei fødd som eit rasis­tisk dra­ma, respon­der­er ein då likev­el berre med eit “so what?” Eller har dette med­vitet også kon­sekven­sar for kor­leis ein vel å forhalde seg til fil­men i dag og, i for­lengin­ga, spele­film­tradis­jo­nen den gav opphav til? Dette er i grunn kom­plis­erte spørsmål, som det kan­skje ikkje finst ein­ty­di­ge svar på. Men for å forstå kon­tro­ver­sen rundt Grif­fith sin film er det naudsynt å hugse på ein enkel og sjølvsagt ting som likev­el ikkje alltid er nok påak­ta i sam­tal­en om biletkon­tro­vers­er og ytrings­fridom: fil­men, fotografia, teikningane eller kva det no måtte vere er alltid både kon­tekst- og his­to­rieavhengige. Eit bilde kan aldri ha ei uni­versell, homogen eller his­torisk uforan­der­leg tyd­ing. Eit bilde er ikkje eit bilde før det smeltar saman med eit eller anna med­vit. I dag er det poli­tisk uko­r­rek­te ved Birth of the Nation så iauge­fal­lande at det nesten er komisk. Men slik var det ikkje i 1915 (kven veit, om hun­dre år vil kan­skje også vi her i det ytringslib­erale hjør­net av ver­da riste på hov­udet av karikaturteikningane?).

Den lange stri­den om Grif­fith sitt epos syn­leg­gjer grunn­leg­g­jande spørsmål i vår visuelle kul­tur. Kvi­for lage eit bestemt bilete eller film? Kor­leis? Med kven? Og for kven? Kva for andre bilete kjem det i kon­flikt med? Kvi­for? I peri­o­den fil­men hadde pre­miere, og åra etter, var merk­sem­da rundt etnisk prob­lema­tiske rep­re­sen­tasjonar i pop­ulærkul­turen nok­så beskje­den, trass i generelt sti­gande uro over filmme­di­et sitt poten­siale for å verke kor­rumperande på pub­likum. Ein såg ten­den­sar til sjølv-reg­u­ler­ing, men inter­es­sant nok for ei tid der fil­men enno ikkje var ver­na av ytrings­fridomspara­grafen var det få av forsø­ka på å sen­surere fil­men som førte fram. På noko lengre sikt førte imi­dler­tid bråket rundt fil­men til at Hol­ly­wood skulle bli svært varsame i hand­samin­ga av ras­espørsmål; i 1927 ved­tok The Motion Pic­ture Pro­duc­ers and Dis­trib­u­tors of Amer­i­ca (MPPDA) til dømes ret­ningslin­jer som rådde pro­duk­sjon­s­sel­ska­pa frå skildringar av raseblanding.

Ei anna inter­es­sant side ved Birth of a Nation som mediefenomen er at fil­men berre blei meir og meir omstridt etter som åra gjekk. Mel­lom 1915 og 1973 var den innblan­da i ikkje min­dre enn 120 sen­surtvis­tar. Den første sys­tem­a­tiske under­søkinga av filmme­di­et sin påverk­nad på tilsko­darane, The Payne Fund Stud­ies, kon­klud­erte med at Birth of a Nation var eit døme på kor­leis film kunne fun­gere som katalysator for rasis­tiske hald­ningar. Då ein i 1954 skulle prøve seg på ein “remake” av fil­men, blei heile pros­jek­tet skrin­lagt på grunn av dei sterke protes­tane. Gjen­nom 1970-talet var det ofte valdelege demon­strasjonar under vis­ningar av fil­men, mel­lom anna ved Uni­ver­si­ty of Wis­con­sin, og i River­side og Oxnard i Cal­i­for­nia. Som­maren 1979 gjekk det sær­leg hardt for seg i Chi­na Grove, North Car­oli­na, der ei gruppe aktivis­tar obstruerte ei fram­syn­ing av fil­men. Same stad kom det seinare på hausten til kraftige samanstøyt mel­lom medlem­mer av kom­mu­nist­par­ti­et og lokale klans­folk i det som sannsyn­legvis var ein hem­naksjon frå nynazis­tane si side. Fem kom­mu­nistar vart drep­ne i det som vart kjent som Greensboro-massakren.

Uroa over fil­men haldt fram opp til vår tid. Til store protes­tar la Library of Con­gress i 1992 den til sin Nation­al Reg­istry of Film, ein insti­tusjon for kon­server­ing av fil­mar av særskilt his­torisk, kul­turell eller estetisk ver­di. Nokre år seinare, i 1998, la Amer­i­can Film Insti­tute Birth of a Nation til si liste over his­to­rias hun­dre beste fil­mar. Då fil­men kom ut på video i Storbri­tan­nia i 1994, var føre­set­naden frå British Film & Video Coun­cil at utgivin­ga skulle komme med ein fork­larande tekst som eksplisitt tok avs­tand frå det rasis­tiske innhaldet. Til slutt tok ein også avs­tand frå regis­søren sjølv, i det Direc­tors Guild of Amer­i­ca i 1999 bestemte seg for å trekke tilbake (eller døype om, alt etter kor­leis ein ser det) den prestis­je­tunge Grif­fith Life­time Achieve­ment Award.

Regissøren D.W. Griffith (foto: cobbles.com/Wikimedia Commons)

Regis­søren D.W. Grif­fith (foto: cobbles.com/Wikimedia Commons)

Dei his­torisk omskiftelege hald­ningane til Birth of a Nation fun­ger­er på eit vis som eit barom­e­ter på den rel­a­tive ver­di­en av Grif­fith sine bilete. Dette gjeld og fil­men sin meir akademiske resep­sjon­shis­to­rie, som er svært omfat­tande. Dei tidlege stu­di­ane frå 1960-og 70-talet omhand­la gjerne pro­duk­sjon­skon­tek­sten til fil­men, med vekt på fram­still­inga av det his­toriske. På 80-talet gjekk ein meir inn i sjølve kon­tro­ver­sane rundt fil­men og sen­sur­spørsmål. Først frå siste halvdel av det tiåret og utover gjekk ein ordent­leg laus på ele­fan­ten i rom­met: den framtredande rasis­men. No ville forskarar den unnvikande hald­ninga frå tidle­gare stu­di­ar til livs. Fil­men sin estetiske form kunne ikkje laus­ri­vast frå det rasis­tiske innhaldet, var gjerne omkvedet. Filmvitaren Clyde Tay­lor gjekk så langt at han skul­da prak­tisk tala heile filmvit­skapen som disi­plin for å kon­solid­ere kvit supre­ma­tisme net­topp gjen­nom insis­teringa på dette skil­jet mel­lom innhald og form (1).

På midten av 1990-talet var det klart at Birth of a Nation hadde mista myk­je av sin kul­turelle og jamv­el kun­st­nariske sta­tus hjå mange filmvi­tarar. I ein mono­grafi om Grif­fith sine fil­mar la Scott Sim­mon vekt på at Birth of a Nation svik­ta sitt pub­likum både etisk og emosjonelt (2). Men stemn­ingsskiftet var på ingen måte nok til å for­purre tilsiget av stadig nye stu­di­ar av fil­men. James Chan­dler tok for seg den melo­drama­tiske dimen­sjo­nen av Grif­fith sin film og spo­ra den attende til Sir Wal­ter Scott; Lin­da Williams analy­serte fil­men som ein (under­hald­ningsmes­sig sett) vel­luk­ka kom­bi­nasjon av tradis­jo­nen etter Har­ri­et Beech­er Stowe sin Uncle Tom’s Cab­in (1852) og Dixons rasis­tiske melo­dra­ma (som av for­fattaren, sørstat­spresten, var tenkt som eit kor­rek­tiv til net­topp Stowe sin roman); Susan Court­ney under­søk­te kjønnsaspek­tet ved fil­men; og Anna Everett stud­erte fil­men sin resep­sjon mel­lom far­ga filmkri­tikarar, berre for å ha nem­nt nokre få av desse nyare forsk­ingsar­bei­da (3).

Det høyr­er med til his­to­ria at Grif­fith laga sitt endå lengre epos Intol­er­ance (1916) dels som eit tilsvar til kri­tikken frå NAACP og andre etter Birth of a Nation. Ein intol­er­ansens his­to­rie er ein inter­es­sant idé, og då sær­leg om ei slik his­to­rie vert tenkt saman med den insti­tusjonelle diskrim­iner­inga si historie. 

Fotnotar

1. Clyde Tay­lor, “The Re-Birth of the Aes­thet­ic in Cin­e­ma,” Wide Angle, 13. 3–4 (1991): 12–30.

2. Scott Sim­mon, The Films of D. W. Grif­fith, Cam­bridge: Cam­bridge Uni­ver­si­ty Press, 1993.

3. James Chan­dler, “The His­tor­i­cal Nov­el Goes to Hol­ly­wood: Scott, Grif­fith, and Film Epic Today,” i The Roman­tics and Us: Essays on Lit­er­a­ture and Cul­ture, red. Gene W. Ruoff, New Brunswick, N.J.: Rut­gers Uni­ver­si­ty Press, 1990, 237–273; Lin­da Williams, Play­ing the Race Card: Melo­dra­mas of Black and White From Uncle Tom to O. J. Simp­son, Prince­ton: Prince­ton Uni­ver­si­ty Press, 2001; Susan Court­ney, Hol­ly­wood Fan­tasies of Mis­ce­gena­tion: Spec­tac­u­lar Nar­ra­tives of Gen­der and Race, 1903–1967, Prince­ton: Prince­ton Uni­ver­si­ty Press, 2005; og Anna Everett, Return­ing the Gaze: A Geneal­o­gy of Black Film Crit­i­cism, 1909–1949, Durham: Duke Uni­ver­si­ty Press, 2001.

TEMA

Y

tringsf
rihet

64 ARTIKLER FRA VOX PUBLICA

FLERE KILDER - FAKTA - KONTEKST

INGEN KOMMENTARER

Kommentarfeltet til denne artikkelen er nå stengt. Ta kontakt med redaksjonen dersom du har synspunkter på artikkelen.

til toppen