Dei digitale rammevilkåra, del 2: Fri kultur og kunnskap er råstoffet

I del 1 av denne kro­nikken freista eg å gje eit his­torisk tilbake­b­likk på dri­vkreftene bak omformin­ga frå eit heilanalogt til eit heildig­i­talt sam­funn. Her i del 2 skal eg ta føre meg kor­leis sam­fun­net kan tilpasse seg desse kreftene for å nå dei høgstlig­g­jande måla for eit godt samfunn.

Kva med avisene, forlaga, CD-platene, musikkindustrien? Overlever dei?

Rupert Mur­doch driv i desse dagar med storstilte eksper­i­ment for å sel­je avisene sine over Inter­nett og som app­likasjonar for Apple iPad. Fram til no har betal­ingsmu­rar for å lese avis­er og mag­a­sin vore mis­luk­ka med veldig få unntak. Årsak­ene er sikkert mange, men ei fork­lar­ing kan vere at når folk fyrst har sett seg ned i god­stolen for å lese avis­er og dei vert bedne om å dra fram kred­it­tko­rtet for å betale, så hop­par dei like gjerne til noko anna inter­es­sant. Dessu­tan så har folks opp­fat­ning av ver­di foran­dra seg radikalt i sam­band med over­gan­gen frå atom til bits. Folk ser ver­di­en i ei trykt avis, men ikkje i ei elek­tro­n­isk fil.

Plate­bran­sjen opplever dei same prob­le­ma. Folk er ikkje lenger inter­esserte i å kjøpe CD-plater, og på Inter­nett er alle plate­bu­tikkar tilnær­ma like. Kopis­per­rer er det ingen av dei som kan ha lenger for­di folk har så myk­je musikk at der­som dei skal gjere musikk med kopis­per­rer tilgjen­ge­leg til alle dingsar dei til kvar tid har, så får dei fort dagar og vek­er med arbeid. Sjølv om artis­tar ikkje ten­er nem­n­everdig på Spo­ti­fy, så er det snart ingen som har råd til ikkje å vere der. Skil­naden på piratkopier­ing og Spo­ti­fy nær­mar seg null. 

Når det gjeld for­lag, så er det ein tyde­leg trend å hoppe over for­lags­bran­sjen. For­fat­tarar som legg alt fritt ut, ten­er meir pen­gar på å sel­je fil­er til ned­last­ing eller «trykt på etterspurnad»-bøker enn dei ville hatt ved å gå gjen­nom eit tradis­jonelt for­lag. Pri­vat­per­son­ar ten­er godt med pen­gar med å pub­lis­ere såkalla indiebøk­er for­di dei treng berre å sel­je brøkde­lar i tal bøk­er som sjølvpub­liserande for­fat­tar saman­lik­na med å pub­lis­ere via for­lag. Piratkopier­ing er meir å rekne som reklame, og så lenge folk synest noko har ein for­nuftig pris, er betal­ingsvil­jen fram­leis sterk nok til at det vert bra sal. I til­legg har det duk­ka opp ei rekkje nye for­ret­ningsmodel­lar. Hol­ly­wood ten­er i dag meir pen­gar på t‑skjorter og leikety enn på film, og News­grape, Groupon, Flat­tr, Spo­ti­fy, Airbnb og ei rekkje andre for­ret­ningsmodel­lar dukkar opp som paddehattar.

Samle lokalt –dele ut globalt

Google Books og Euro­peana er to gigan­tiske inter­nasjonale dig­i­talis­er­ing­spros­jekt med om lag 15 mil­lionar bøk­er kvar. I til­legg har me Ama­zon, Barnes & Noble og Apple iTunes. Bib­lioteks­di­rek­tøren på uni­ver­sitets­bib­lioteket på Har­vard, Robert Darn­ton, er godt i gang med å sanke støtte til å skape ein amerikan­sk ver­sjon av Europeana.

Bib­liote­ka er med andre ord i full gang med å sam­le lokalt, det vil seie skanne sine eigne sam­lin­gar, og til­by dei gratis til alle som har ei data­maskin og til­gang til Inter­nett. Også bib­liotek­brukarane kan få same lagnad ved at dei etterk­vart brukar bib­lioteket som ein stad der dei utnyt­tar forde­lane med men­neske­leg sam­vere til å skape mate­ri­ale som dei del­er med ver­da. Serendip­itet er stikko­rdet. Me har alt ifrå seglfor­einingar og poli­tiske par­ti med aktive nettstad­er, men somme tider treng folk å møtast andlet til andlet. Å plan­leg­gje kva ein skal oppdage, for så å oppdage det, er ei sjølv­mot­sei­ing. Difor møter ein ikkje opp i den lokale fiske­for­eininga eller lokalhis­to­riefor­eininga om ein ikkje alt har oppda­ga at ein har desse interessene.

Lit­ter­aturhuset i Oslo fun­ger­er annleis. Her har ein reelle sjansar til å oppdage magien ved serendip­itet, og Lit­ter­aturhuset har tydelegvis skjønt noko IKEA-entre­prenør Ing­var Kam­prad skjønte heilt ifrå starten; mat og drikke.

Bib­liotekvesenet sine verdik­jed­er vert snud­de på hov­udet ved å sam­le bøk­er frå heile ver­da til lokalt utlån, til å sam­le lokalt til glob­al ned­last­ing eller strøyming. 

Nynorsken sitt potensiale til å vere in

Folkeop­plysning og sær­pre­ga sam­funnskri­tikk har vore nokre av nynorskrørsla sine vik­ti­gaste bidrag til sam­fun­net opp gjen­nom tidene. Nynorskrørsla gjorde at både europeisk intellek­tuelt tankegods nådde lan­det og at under­k­las­sane i utkantstrok fekk sjølvtil­lit i utdan­ningssys­temet. Det spe­sielle sær­preget på sam­funnskri­tikken frå nynorskrørsla kan kan­skje ha noko å gjere med ein viss dis­tanse til «mak­ta sine sen­trifu­galkrefter» ved å halde på dialek­ten og ha sitt eige skriftspråk.

Dis­tanse til sam­fun­net var i alle fall Thorstein Veblen sitt utgangspunkt då han i 1919 vart opp­mo­da av den sion­is­tiske rørsla om å skrive noko pos­i­tivt om jødane sitt krav på Palesti­na. Dei fekk eit svar som dei neppe hadde rek­na med då han skreiv at han ikkje ynsk­te at jødane skulle få sitt eige land. Då ville nem­leg ver­da gå glipp av dei vik­tige intellek­tuelle bidra­ga frå jødane som var pre­ga av at dei såg sam­fun­net dei sjølve levde i, utan­frå. Eg veit ikkje om denne kri­tiske dis­tansen også kunne høve for fork­laringa på nynorskrørsla sine bidrag, men nynorsken burde tenkje på om ein kan freiste å dyrke fram både avansert vit­skap og folkeop­plysning også i framti­da. Men­nes­ka er veldig på jakt etter å styrk­je ein iden­titet dei vil vere, ofte meir enn nokon som helst rasjonelle penge­mo­tiv. Kven veit om nynorsken kunne vorte noko som rep­re­sen­ter­er noko særmerkt og inno­v­a­tivt? Kva om nynorsk­folket hadde gripe sjansen med å lage den nynorske wikipedi­aen til Noregs største lek­sikon? At nynorsklek­sikonet Allkunne der­i­mot har valt å tru­ga Wikipedia med krav om erstat­ning, kan vise seg å verte nynorskrørslas største strate­giske bom­mert nokon gong.

Overvaking og intellektuell eigedom

Tilheng­jarar av fri kul­tur og tradis­jonell intellek­tuell eige­dom ser på kvaran­dre gjen­sidig som mørke krefter. Den eine prøver å byg­gje ned frik­sjon, medan den andre prøver å ved­like­halde insen­tiv for pro­duk­sjon. Begge leirar ynskjer å mak­simere kvalitet og meng­da kul­turelle og vit­skaplege arbeid. Den eine leiren ynskjer å fj erne mest mog­leg over­vak­ing, medan den andre prøver å inn­føre glob­al over­vak­ing gjen­nom inter­nasjonale organ­isas­jonar som ACTA. Niall Fer­gu­son har eit inter­es­sant per­spek­tiv, han seier at Vesten sitt fem hun­dre år lange hege­moni er over, og at Kina kan gå for­bi USA når som helst som økonomisk, og seinare som mil­itær super­makt. Han for­tel vidare at det einaste kor­tet me har att i konkur­ransen «Vesten mot resten» er demokrati­et og ytringsfridomen. 

ARPANET — ur-inter­nett — i 1973. Nor­sar er den norske noden (ill: Arpanet Maps)

At grovt rek­na alle OECD-lan­da no legg opp til total over­vak­ing, er difor neppe det luraste dei kan gjere for å ver­je om dette siste kor­tet på han­da. Attpåtil å prøve å hin­dre den defin­i­tivt mest effek­tive mod­ellen for kul­turell og vit­skape­leg pro­duk­sjon, å leg­gje press på dei kryaste vestlege ver­diane som men­neskerettar og ytrings­fridom er som å pisse i buk­sa, trur eg. Å støype den dig­i­tale framti­da etter analoge prin­sipp kjem aldri til å fun­gere, trur eg. Intellek­tuell eige­dom er for det fyrste ikkje eige­dom, og om ein skal nytte dette ordet, så er det pri­vat eige­dom til ver­neti­da går ut, og offent­leg for alltid etter­på. Den frie kul­turen og kunnskapen er råstoff et for ny omdrei­ing i sam­funns­mo­toren, og for lange drag mel­lom ny fylling av sylin­deren før­er til at det går for sak­te. Reglar og økonomiske insen­tiv har to ting felles, det vert myk­je advokat­mat og raudt lim­band av det.

Ronald Coase sa det tre­f­fande då han fann opp teorien om transak­sjon­skost­nad­er: når hin­dringane ved å la mark­naden ordne opp er fleire enn når ein gjer dei same pros­es­sane innan­for eit føre­tak, så veks føre­ta­ka. Når kost­nadene (til dømes admin­is­tra­tive) er større innan føre­ta­ka enn i mark­naden, så minkar stor­leiken på føre­ta­ka. Verdiskapin­ga i sam­fun­net kan vere upåver­ka av organ­isas­jons­formene. Å erstat­te materiell kap­i­tal­isme med drau­men om ein intellek­tuell kap­i­tal­isme med pro­pri­etære eigen­ska­par er som å tvinge ein fisk til å fly­ge, ein skal avle bra lenge før det let seg gjere.

Konklusjon

Om to år byr­jar Google og ei rekkje andre investorar å skyte opp opp­til 90 lågtsve­vande satel­lit­tar som vil gje låge pris­ar og nær sagt same farten som fiber­breiband. På om lag same tid får dei fat­ti­gaste i ver­da sannsyn­legvis gratis lese­plater med tanke på fram­tidi­ge mark­nadsin­ter­ess­er. Alt vil verte påver­ka av over­gan­gen frå atom til bits. Alle insti­tusjonar, næringslivet, kul­turlivet og vit­skapen vil tene på å posisjonere seg ut frå desse realite­tane. I mot­standen mot denne omformin­ga av sam­fun­net, er det siste ein bør gjere å kaste vrak på Vesten sine grunn­leg­g­jande tradis­jonar som har gjort mil­liar­dar av men­neske frå slavar til frie men­neske. Gløymer me his­to­ria, så veit me kork­je kva me driv med eller kven me er.

Les del 1 av artikke­len: Det his­toriske grunnlaget.

Artikke­len vart først pub­lis­ert i Norsk Tidend nr. 1, 2011.