Essayføljetong 8:9 — Moderasjon med tvang

I denne episo­den er Jonas sine reflek­sjonar rundt poli­tiske endring­spros­jekt sær­leg vik­tige, og eg nær­leser del­er av kapit­tel 5 “Respon­si­bil­i­ty Today” og 6 “A Cri­tique of Utopia and the Eth­ic of Respon­si­bil­i­ty”. Opp gjen­nom verd­shis­to­ria har det vorte for­mulert mange utopi­ar, og dei har til felles at forsøket på å lage eit godt sam­funn møter aktiv eller pas­siv mot­stand. Poli­tisk kon­flikt i noti­da er det einaste sikre utkomet av Jonas sitt håp om å skape ei betre verd i framtida.

Essayføljetong i ni delar

Utopia i industrielle samfunn

Sam­fun­net må endre seg frå å verte dri­ve av vekst og ekspan­sjon til å nøye seg med home­o­sta­tiske målsetjin­gar (s. 184). Utopia for Hans Jonas er at vi nøy­er oss med å halde sam­fun­na våre i bal­anse, og reduser­er nye tek­nol­o­giske ini­tia­tiv til eit min­i­mum. “Det er rike­leg rom for ei beskjæring som likev­el ville etter­late oss med myk­je meir enn beste­forel­dra og til og med forel­dra våre hadde”, seier Jonas i 1984 (s. 184).

            Kor skal dette endrings­forsøket byr­je? Jonas ser mod­erasjon og for­sik­tigheit innafor vek­st­par­a­dig­met som den einaste real­is­tiske strate­gien. Ei storskala endring av teknologiutviklin­ga vil måtte byr­je i dei sam­fun­na som har kome lengst i mod­erniseringa. Her opp­sto prob­lemet, og her må det løysast.

            Det betyr at endringa må byr­je i Nord-Ameri­ka, Europa, Kina og andre høgte­k­nol­o­giske sam­funn. I desse lan­da har teknologiutvikling og kog­ni­tiv for­mal­isme skapt så stor materiell vel­stand at det er utenkje­leg med ein rev­o­lusjon frå innsi­da basert på misnøye.

            Utopia må difor vere ganske beskje­dent. Jonas opp­fat­tar det som eit over­gangssam­funn som er organ­is­ert slik at men­nes­ka reduser­er aktiviteten og fotavtrykket på alle dei områ­da der det no er uhem­ma vekst. Etterk­vart som dei lær­er å begrense seg vil vi få eit stadig meir velutvikla arse­nal av løysin­gar som kan takast i bruk i andre sam­funn også.

Vanskeleg å bryte med hedonismen

Jonas håpar likev­el at folk skal gjere friv­iljuge offer i noti­da for at sam­fun­net i heil­skap kan klare å opp­fylle gode målsetjin­gar i framti­da (s. 148). Dette er eit avg­jerande punkt i ans­varsetikken. Det beste er hvis poli­tikarane klar­er “å framkalle eit friv­iljug brot med den innprenta hedo­nis­men i våre vel­ståande liv (før dys­ter nød­vendigheit tvinger det fram)” (s. 148). Spørsmålet er kor raskt entu­si­as­men ville bli brukt opp når målet er å få heile men­neskeslek­ta til å stramme inn bel­tet (s. 149).

            Jonas ser store dilem­ma med å inn­føre mod­erasjon for­di omtrent alle rel­e­vante avg­jerder ville vere upop­ulære (s. 146). Asketiske hald­ningar og spar­somheit har dår­lege vilkår. “Den ståkete materielle suk­sessen har fått slike hald­ningar til å forsvinne så gjen­nom­gri­pande at det er ytterst usannsyn­leg å sjå dei gjenopp­stå frå innsi­da i dei områ­da der det er vanemes­sig over­flod, og det vil også vere vanskelege å tvinge dei på frå utsi­da” (s. 147).

            Ikkje-han­dlin­gar kan vere svært strevsamt. Tilta­ka mot koron­aviruset i 2020 er eit aktuelt døme på at det ikkje er lett å vise mod­erasjon, og at det å halde seg i ro og ikkje kon­sumere utg­jer eit tap av livskvalitet som får mange til å pro­testere og nek­te å innordne seg.

Konspirasjon for det gode

For å lukkast med mod­erasjon på brei front i sam­fun­net vil det difor tren­gast ein “kon­spir­asjon for det gode”, seier Jonas. “Berre mak­si­mal poli­tisk påtvun­gen sosial disi­plin kan sikre at dei noverande forde­lane vert under­lagt dei langsik­tige beho­va i framti­da” (s. 142). Jonas er ein men­neskevenn, men det betyr ikkje at han er naiv.

            Ingen vil vel tru at men­nes­ka ville kunne “inter­nalis­ere ein “objek­tiv” etikk og deretter prak­tis­ere den spon­tant, eller at stat­en nokon­sinne vil bestå berre av dydi­ge bor­garar” (s. 160). “Men­neske er men­neske og ikkje englar”, seier han (s. 160). Men­nes­ka synest det er kjede­leg med nul­lvisjonar og føre var-prin­sipp. Vi har ein med­født oppor­tunisme og vil­je til makt, vel­stand og komfort.

            “Ingen kunnskap­srik per­son kan ser­iøst tru at ein ved å fjerne visse typar stim­uli ville få men­neske som var vennlegsin­na, ret­tfer­di­ge, broderlige, kjær­lege og utan mis­un­nelse”, seier Jonas iro­nisk (s. 160).

Demokrati skaper ikkje offervilje i notida

Ein kon­spir­asjon for det gode trengst hov­ud­sak­leg for­di demokrati­et ikkje eignar seg til å løyse prob­lem som krev at vek­sten og vel­standen går ned. Demokrati­et er nød­vendigvis pre­ga av folks inter­ess­er i noti­da (s. 151) og kan ikkje så lett skape endring som er smerte­full i noti­da sjølv om den er verdi­full i framtida.

            Poli­tikarane tek jo avg­jerder basert på ynskjet om gjen­val, og dette gjer at dei berre vil klare å skape radikal endring i sam­fun­net hvis det allereie er stor opp­slut­nad om slik endring i folke­set­naden. Det er jo som nem­nt svært lite sannsyn­leg når det gjeld Jonas sitt fram­legg om moderasjon.

            Løysin­ga er å bygge opp ein ny type poli­tikarar som arbei­der for nul­lvekst med alle dei verkemid­la som er tilgjen­gelege. “Viss det er som eg trur, at berre ein elite kan ta opp det etiske og intellek­tuelle ans­varet som trengst for framti­da, kor­leis vert ein slik elite skapt og rekrut­tert, og kor­leis kan den få mak­ta den treng for å få gjort noko?” (s. 147).

            Dette er ein “poli­tisk grå­sone” (s. 149) innrøm­mer Jonas. Poli­tiske leiarar måtte tvinge på plass ei mod­er­at åtferd enten folk vil eller ikkje, og dei måtte bruke både gul­rot og pisk, lokking og trugsmål, san­ningar og løgn. Jonas kjem berre med nokre raske hint om kor­leis denne kon­spir­asjo­nen kan byg­gast opp, og det ville vel tren­gast ein ny Machi­avel­li for å finne dei mest verk­same metodane.

Likskap skapar offervilje

Jonas framhev­er sær­leg ein poli­tisk kvalitet som han trur vil kunne fun­gere for å skape mod­erasjon og offervil­je, nem­leg lik­skap mel­lom bor­garane. Forde­len med lik­skap mel­lom bor­garane er at ein vert meir viljug til å gjere offer viss ein ser at andre også ofrar det same (s. 150).

            Det er best med eit “insti­tusjonelt forankra prin­sipp om lik­skap der den kvardagslege drif­ta ikkje gjev mis­tanke om favoris­er­ing” (s. 151). Noreg og andre sosialdemokratiske land pas­sar inn her for­di vi har rel­a­tivt stor lik­skap mel­lom grup­pene i samfunnet.

            “For­vent­ninga om egal­itær lovg­jev­ing er betre jo meir av den som fak­tisk er til­felle. Det må sjå ret­tfer­dig ut, og hvis det er moge­leg må det også vere ret­tfer­dig. (Men det er likev­el ein poli­tisk ver­di i ei fram­ton­ing som går utover verkeleghei­ta, akku­rat slik ei dår­leg fram­ton­ing kan frårane sjølv den beste verkeleghei­ta noko av sin poli­tiske effekt)” (s. 151).

Den gode løgna

Sann bevis­s­theit er alltid det beste, seier Jonas. Leiarane må ha “ueigen­nyt­tig frykt istaden­for ueigen­nyt­tig håp” (s. 162). Poli­tikarar som brenn opprik­tig for dei store endringane dei anbe­faler vil typisk over­tyde stadig fleire til å engas­jere seg i saka. “Det er eit eige tru­verde i usjølviske motiv som er svært vik­tige for at folk skal akseptere smerte­fulle poli­tiske tiltak” (s. 148).

            Men dei enorme utfor­dringane som vek­stau­tomatikken skaper gjer at sjølv dei ekstra­ordinært motiverte elitepoli­tikarane neppe ville klare å ha opprik­tig tru på at det går an å red­de men­nes­ka frå undergangen.

            Ein “kon­spir­asjon for det gode” i poli­tikken betyr at det trengst eit retorisk spel som ikkje nød­vendigvis er knytt direk­te til san­ning og aut­en­tisitet. “Under gitte føre­set­nad­er kan ei uko­r­rekt opp­fat­ning vere den nyt­ti­gaste. Viss san­ninga er for tung å bere må den gode løgna stå til ten­este.” (s. 151). Kon­spir­asjo­nen er pre­ga av at dei som iverk­set den har gode inten­sjonar og målsetjin­gar, men likev­el kan­skje ikkje trur men­nes­ka vil nå det Utopia dei sjølve formulerer.

            Den retoriske fram­toninga til poli­tikarar har jo stor påverk­ing på eit hend­ings­for­løp uavhengig av om den er basert på aut­en­tiske hald­ningar og kor­rekt infor­masjon. Det er lite sannsyn­leg at nokon av oss som lever no vil få sjå at pilene byr­jar å peike i rett ret­ning, og difor vanske­leg sjølv for elitepoli­tikarar å ha opprik­tig tru på at det vil gå bra. Men viss dei i det min­ste har tru på at ein må prøve så får det vere godt nok, seier Jonas.

Dei saktmodige skal arve jorda

Vir­ke­trang er ikkje lenger pos­i­tivt. I episode 6 var eg inne på eit stort dilem­ma som Jonas peikar ut. Kjensla av å vere til nytte, og løyse vik­tige utfor­dringar, er vesent­leg for men­neskas kjensle av å vere frie. Sam­stun­des bør det verte min­dre av slik virketrang.

            Noko av det mest smerte­fulle for sam­fun­net ville vere å aktivt gå inn for å dempe den frie impulsen og dei eigensindi­ge eigen­ska­pane våre. Det vil vere betre med mid­delmådi­ge og sak­t­modi­ge men­neske som føy­er seg etter fryk­trege­len, medan det eksep­sjonelle og over­skri­dande vert motar­bei­dd og om nød­vendig straf­fa (s. 159).

            Viss vi innser at eksep­sjonelle men­neskelege kvalite­tar er knytt til neg­a­tive utviklingstrekk må vi verte “viljuge til å betale med kul­turell bril­jans og orig­i­nalitet for å å få ein sosial orden som er meir ret­tfer­dig og min­dre mis­for­ma av men­neske­leg elende” (s. 159).

            Denne måten å tenkje på står i mot­strid til alt vi lær­er og alle kjente verdis­ett. Dette er eit uløy­se­leg dilem­ma som kan gjere både Jonas og lesaren av boka hans motlause.

Måtehald for alltid

Målet for Jonas er å sikre at plan­eten har gode vilkår for fram­tidig men­neske­leg liv, og det vik­ti­gaste vi kan gjere for å redusere usikker­hei­ta rundt dette målet er alt­så å leve asketisk, for­sik­tig og beskjedent.

            Kjer­nen i ans­varsetikken er å ta ans­var for vilkåra for det ufødte livet hun­drevis og tusen­vis av år innover i framti­da. Dju­past sett kan dette berre gjerast gjen­nom ein appell til med­kjensle med desse fram­tidi­ge skapningane.

            Jonas avs­lut­tar difor boka med eit opprop for måte­hald (“call to cau­tion”) til den mek­tige, vel­ståande, hedo­nis­tiske bor­garen av i dag: ““Beskjedne” målsetjin­gar høyrest skingrande ut for den som frem­jer vår grandiose kap­a­sitet, men vert vår frem­ste plikt net­topp på grunn av denne kap­a­siteten” (s. 191). Ans­varsetikken må ha mål som er beskjedne nok til at vi kan sjå dei for oss istaden­for per­fek­te mål vi berre kan opp­nå i ein tek­nol­o­gisk utopi og difor kan fnyse av i notida.

            Siste set­ning i boka kan også vere siste set­ning i min pre­sen­tasjon av Hans Jonas sin ans­varsetikk: “I ei tid med ein­sidig press og aukande risiko er det rett å vel­je mod­erasjon og for­sik­tigheit. Vi må seie Vêr vak­t­sam! og Bevar!” (s. 204).

Siste del

Dette er ein essay-føl­je­tong i ni del­er. Niande og siste del heit­er “Frå miljøvern til kom­mu­nikasjonsvern”. Her er det eg sjølv som reson­ner­er. Sidan eg er medievi­tar er det rime­leg å anvende dei kraft­fulle argu­men­ta til Hans Jonas på teknologiutviklin­ga innan medi­er og kom­mu­nikasjon. Det er lett å sjå at men­neskas måte å kom­mu­nis­ere på i vår tid kork­je er ressursmes­sig eller kom­mu­nika­tivt berekraftig. Ans­var­leg medieutvikling må difor med­føre at forskarar tek større omsyn til vilkåra for framti­das men­neske enn vi gjer no.