Essayføljetong 1:9 — Hans Jonas og problemet med moderne teknologi

Dette er fyrste del i ein essayføl­je­tong om prob­lemet med å skape ei ans­var­leg utvikling innan mod­erne teknolo­gi. Eg pre­sen­ter­er boka The Imper­a­tive of Respon­si­bil­i­ty. In Search of an Ethics for the Tech­no­log­i­cal Age (1984) av moral­filosofen Hans Jonas (1903–1993), og fork­lar­er kvi­for denne boka er så vik­tig. Deretter vis­er eg kor­leis hans teknologikri­tikk er rel­e­vant for medieutviklin­ga i samti­da, og pre­sen­ter­er også livshis­to­ria hans for å skape his­torisk kontekst.

Essayføljetong i ni delar

Nærlesing av The Imperative of Responsibility (1984)

Hans Jonas er bekym­ra for framti­da, og allereie i 1984 gav han ut ei bok om prob­le­ma med mod­erne teknolo­gi og kor­leis dei berre vil vekse seg sterkare viss vi ikkje gjer noko straks. Eg leste The Imper­a­tive of Respon­si­bil­i­ty i som­mar, og vart slått av kor rel­e­vant denne kri­tikken er for medi­er og kom­mu­nikasjon også i vår tid.

            I denne essayføl­je­ton­gen vil eg difor under­søke hans fun­da­mentalkri­tikk av det mod­erne sam­fun­net. Jonas mein­er at mod­erne teknolo­giar har gitt oss ein særskilt type makt over naturen som gjer dei svært far­lege for oss sjølve. Han skriv:

            “Mod­erne teknolo­gi, som vert utvikla med grunnlag i ei stadig dju­pare gjen­nomtreng­ing av naturen og dri­ven framover av mark­nad­skrefter og poli­tikk, har auka men­neskas makt utover alt nokon har høyrt om eller drøymt om før. Det er ei makt over materielle ting, livet på jor­da, og men­nes­ket sjølv, og den veks med aksel­ererande fart” (s. ix).

            The Imper­a­tive of Respon­si­bil­i­ty er ei stor­felt kri­tisk analyse av men­neskas jakt på tek­nol­o­gisk betring og vidareutvikling. Her argu­menter­er Jonas for at men­nes­ka må lage alter­na­tiv til dei mest skadelege trek­ka ved teknologiutviklin­ga, og han peikar ut nokon store hin­der for at dette vil kunne skje.

Det teknologiske imperativet

“Ingen stiller spørsmål ved det “tek­nol­o­giske imper­a­tivet”, og det let seg ikkje stille spørsmål ved for­di det er antropol­o­gisk grunn­leg­gande og inte­gr­ert i den men­neskelege til­standen. Det treng ingen talsper­son­ar i den vestlege ver­da i det 20. århun­dret for­di begeistringsrusen har overteke full­s­tendig. Slik vi oppfør­er oss no tek den tek­nol­o­giske dri­vkrafta hand om seg sjølv på grunn av trykket frå dei nød­vendigheit­ene den har skapt, dens besnærande lov­nad­er, dei kort­sik­tige beløn­ningane for kvart steg som vert tatt, og ikkje minst gjen­nom si sjølv­forsterkande kopling med fram­skrit­tet i vit­skapen” (s. 203).

            Koplin­ga mel­lom teknolo­gi, vit­skap og men­neske­leg åtferd vert fram­stilt som ei nesten ustop­pe­leg kraft for vidare fram­skritt og vekst, og denne utviklin­ga er skade­leg for naturen og dermed også for men­nes­ket sidan vi sjølv er ein del av den. Det tek­nol­o­giske imper­a­tivet treng å verte bal­ansert med eit imper­a­tiv om men­neske­leg ans­var; eit prin­sipp om at vi som lever no har ans­var for livsvilkåra for men­neske og dyr så langt innover i framti­da som teknolo­giane våre strekkjer seg (og det er langt!).

            Jonas peikar ut ei rekkje dilem­ma med den vek­stau­tomatikken han mein­er utspelar seg i mod­erne teknolo­gi, og hev­dar at utviklin­ga må motverkast meir aktivt i poli­tikk og næringsliv. Det er vik­tig at bor­garane vert meir med­vitne om kva dei bidreg til, og difor må teknologiutviklin­ga verte meir syn­leg i den offentlege debat­ten. Det har heldigvis vore ei god utvikling på dette området sidan boka kom ut i 1984. Andre for­fat­tarar og skriben­tar har kjem­pa for same sak som Jonas gjorde, og folk er meir med­vitne om problema.

Ansvarleg teknologiutvikling

Boka har inspir­ert økolog­ar, moral­filoso­far, kli­maforskarar og miljøak­tivis­tar i fleire tiår. The Imper­a­tive of Respon­si­bil­i­ty har vorte ein av dei teo­retiske grunnsteinane for miljørørsla saman med økosofien frå Arne Næss og Gaia-hypote­sen til James Lovelock.

            Tankane til Hans Jonas har vore eit vik­tig grunnlag for den tradis­jo­nen som vert kalla Respon­si­ble Research and Inno­va­tion (RRI). Denne er sær­leg knytt til å gje ei framtid­sans­var­leg grun­ng­jev­ing for målsetjin­gane til forsk­ing og utvikling i Europa.

            RRI er eit forsøk på “å utvikle nye for­mer for styring som bedre kan håndtere moder­nitetens skyg­gesider og prob­le­mer” seier pro­fes­sor i vit­skap­ste­ori Roger Strand ved UiB i net­tar­tikke­len “Ans­varlig forskn­ing og inno­vasjon — et poli­tisk begrep i støpeskjeen” (2015). Han kallar RRI “en pros­ess der sam­funnsak­tør­er og inno­vatør­er har ans­var for å forholde seg aktivt til hveran­dre og arbei­de for at forskn­ingsre­sul­tater og teknolo­gi blir etisk aksept­able, bærekraftige og øns­ket av samfunnet”. 

Det finst spor etter Jonas sin tankegang i ei rekkje etiske analysar av utfor­dringane med mod­erne teknolo­gi, ofte utan at det er direk­te sitat. Dette gjeld til dømes Spiek­er­manns Eth­i­cal IT Inno­va­tion (2015), Jasanoffs Ethics of Inven­tion (2016), Bowles Future Ethics (2018) og Cock­el­berghs AI Ethics (2020).

Det problematiske ved moderne medier

Jonas er mest opp­tatt av utfor­dringane for miljøet, men reson­nementet hans er i stor grad all­men­ngyldig. Då eg leste boka tenk­te eg heile tida at dette gjeld jo også for mediebruken og mediesam­fun­net i vår eiga tid. Dette essayet er difor ikkje berre meint å fork­lare kva Jonas mein­er, men er også meint å aktu­alis­ere hans kri­tikk i saman­heng med medieutviklinga.

            Eg gjev ei rekkje døme på uheldige, neg­a­tive og skadelege trekk ved medi­ene i samti­da, og ynskjer å skremme både meg sjølv og lesaren til å tenkje gjen­nom kor fastlåste vi er i dei rådande teknolo­giane. Kri­tikken er “fun­da­men­tal”, og det betyr at at den gjeld heile sam­fun­net, og ikkje enkelt­per­son­ar, grup­per eller institusjonar.

            I andre saman­hen­gar arbei­der eg med pos­i­tive tilnær­min­gar. Mediedesign og inno­vasjon­sped­a­gogikk er løys­ing­sori­en­terte og kon­struk­tive faglege tilnær­min­gar som involver­er kol­le­gaer og stu­den­tar i tver­rfa­glege samarbeid.

            Det er svært vik­tig å arbei­de for ans­var­lege medieløysin­gar. Dette essayet kan lesast som ein moral­filosofisk bak­teppe for det store arbei­det som skal gjerast i det nye sen­teret for forsk­ings­driv­en inno­vasjon, Medi­a­Fu­tures, som vert etablert ved Uni­ver­sitetet i Bergen hausten 2020. Jo betre forståing vi har av fare og risiko, jo betre stilt er vi til å gjere noko med dei.

Om Hans Jonas

Hans Jonas (1903–1993) var ein tysk-jødisk filosof som opplevde 2. verd­skrig på krop­pen og vart pre­ga av det i si tenkjing. Jonas rømte frå det nazis­tiske regimet i Tysk­land og vart sol­dat for dei allierte i Midt-Austen. Han kjem­pa også for Israel i den ara­bisk-israelske kri­gen i 1948. Erfaringane frå kri­gen og jødeu­try­d­din­ga gav arbei­det hans eit eksis­ten­sielt alvor, og eit nøk­ternt for ikkje å seie neg­a­tivt syn på menneska.

            På midten av 1950-talet emi­gr­erte Jonas til New York der han bud­de resten av livet. Han vart pro­fes­sor i filosofi ved New School for Social Research, og arbei­d­de med biol­o­gisk etikk, livs­filosofi og natur­filosofi. Ei anna av hans kjente bøk­er er The Phe­nom­e­non of Life (1966). Stipen­di­at ved NTNU Sig­urd Hver­ven har skrive om denne boka i artikke­len “Hans Jonas og fenomenet liv” i Filosofisk sup­ple­ment (udatert).

            Boka som eg tek for meg; The Imper­a­tive of Respon­si­bil­i­ty (1984), er pre­ga av at Hans Jonas hadde Mar­tin Hei­deg­ger som ret­tleiar på dok­tor­graden sin. Jonas hadde eit kom­plis­ert forhold til denne inn­fly­telses­rike filosofen gjen­nom heile sin kar­riere, og på 1960-talet tok han eit gen­er­aloppg­jer med Hei­deg­gers nazisme.

            Sam­tidig finst det tydelege ele­ment av Hei­deg­gers teori om mod­erne teknolo­gi i reson­nemen­ta til Jonas. Der Hei­deg­ger i stor grad er beskri­vande er Jonas nor­ma­tiv. Han peikar ut dei moralske imp­likasjo­nane av at teknolo­gi har fått så enorm kraft i sam­fun­net, og her ligg det ein spen­nande dia­log med Hei­deg­gers filosofi.

            Det har vorte skrive ein del om Hans Jonas på norsk. Alfred Fid­jestøl utgav i 2004 boka Hans Jonas. Ein intro­duk­sjon på Uni­ver­sitets­for­laget, men den er diverre utselt frå for­laget. Klassekam­p­en gjorde eit inter­vju Fid­jestøl med tit­te­len “Etikk for en ny tid” då boka kom ut. Utover dette har eg funne to korte ped­a­gogiske fram­still­ingar som er verdt å lese; Hein Berdi­ne­sen (2017) “Hans Jonas og ans­varet for fremti­den” på nettstaden Kli­maak­sjo­nen og Morten Fastvold (udatert) “Ans­varsetikk” på nettstaden Filosofi i skolen. Engel­sk Wikipedia har eit grundig og leseverdig opp­slag om Hans Jonas.

Omsetjinga

Eg har omsett alle sita­ta til nynorsk. Hans Jonas skriv godt, og han for­mulerer tankar med eit slikt alvor at eg får frys­ningar på ryggen. Han brukar slåande metaforar, har slagfer­di­ge poeng og før­er innsik­ts­fulle reson­nement. Men sam­tidig er det ingen tvil om at han skriv vanske­leg. Han skriv til eit fag­filosofisk og akademisk pub­likum og smykkar seg med grundi­ge drøftin­gar av alt frå dyd­setikken til filosofen Immanuel Kant til marx­is­tisk utopisk teori frå Ernst Bloch.

            Jonas skriv reson­nement på mange titals sider som går så djupt inn i det filosofiske grunnlaget for framtid­setikken at det nesten vert ule­se­leg. Han har sjølv omsett sin tysk til eit engel­sk, og dette gjer ikkje saka betre. Det er innskotne set­ningar i dei innskotne set­ningane, liksom.

            Difor har eg utført ei seman­tisk omsetjing. Eg har lagt større vekt på kva som er poenget med set­ninga enn å omset­je den nøyak­tig med dei norske orda som ville tilsvara dei engelske, eller med tilsvarande set­ning­sopp­byg­nad. Nynorsk er eit aktivt språk, og eg har i mange til­felle “aktivert” Hans Jonas sine setningar.

Neste del

Dette er ein essay-føl­je­tong i ni delar. Neste del heit­er “Framti­da er vik­ti­gare enn noti­da”. Her pre­sen­ter­er eg det aller vik­ti­gaste moralske poenget til Hans Jonas. For­di mod­erne teknolo­gi har gitt men­nes­ka så stor makt over naturen har vi også eit stort ans­var for at livet klarar seg i framti­da. Vi må dyrke ei ans­varskjensle par­al­lell til den forel­dre har til sitt nyfødte barn, men ans­varet må dreie seg om å skjøtte miljøet, teknologiutviklin­ga og men­neskas vilkår.