Essayføljetong 6:9 — Framskritt er opium for folket

Hans Jonas seier at den største hin­dringa mot å gjere framti­da til gjen­stand for moral­sk ans­var er at majoriteten av men­nes­ka no har det så godt. “Ei gong i tida vart det sagt at reli­gion er opi­um for folket, men no har den vorte bytt ut med tek­nol­o­gisk fram­skritt” (s. 156). Kva er det han prøver å seie med si omfor­mu­ler­ing av den kjente metaforen frå Karl Marx?

            I denne delen dreier det seg om Jonas sine reflek­sjonar rundt det han opp­fat­tar som det mod­erne men­nes­kets ans­varsløyse. Dei finst sær­leg i kapit­tel 5 “Respon­si­bil­i­ty Today: Endan­gered Future and the Idea of Progress” og kapit­tel 6 “A Cri­tique of Utopia and the Eth­ic of Responsibility”. 

Essayføljetong i ni deler

Framskrittets begeistringsrus

Alle dei godene som fram­skrit­tet ska­par gjer det vanske­leg for oss å gå opprik­tig inn for å endre utviklin­ga. “Ingen stiller spørsmål ved det “tek­nol­o­giske imper­a­tivet”, og det let seg ikkje stille spørsmål ved for­di det er antropol­o­gisk grunn­leg­gande og inte­gr­ert i den men­neskelege til­standen. Det treng ingen talsper­son­ar i den vestlege ver­da i det 20. århun­dret for­di begeistringsrusen har overteke full­s­tendig” (s. 203). 

            Eit oppg­jer med det tek­nol­o­giske imper­a­tivet måtte nød­vendigvis ha gått i ret­ning ein livs­førsel som var min­dre effek­tiv, kom­fort­a­bel og under­hal­dande, men det ser vi ikkje for­di vi er rusa på begeistring for den siste iPhone-mod­ellen og bil­lige fly­reis­er til Syden. 

            “Slik vi oppfør­er oss no tek den tek­nol­o­giske dri­vkrafta hand om seg sjølv på grunn av trykket frå dei nød­vendigheit­ene den har skapt, dens besnærande lov­nad­er, dei kort­sik­tige beløn­ningane for kvart steg som vert tatt, og ikkje minst gjen­nom si sjølv­forsterkande kobling med fram­skrit­tet i vit­skapen” (s. 203).

            Vi ser ikkje skade­v­erk­nadene. Fram­skrit­tet er opi­um for folket for­di det gjer oss blinde for den tøyleslause teknologiutviklin­ga som struk­tur­erer liva våre for per­ma­nent inno­vasjon, brukar opp natur­res­sur­sane vi ein gong trud­de var uen­delege, og gjer oss alle til kort­sik­tige livsnytarar.

Dyrkinga av velstand er eit problem

Fram­skrit­tet ska­par så mange gode at det nesten umo­ge­leg å vera imot det. Fram­skrit­tet påverkar “den sosio-poli­tisk-økonomiske orden, tryg­gheit og kom­fort, dekkinga av behov, vari­asjon­srik­domen i og til­gan­gen til kul­turelle aktivite­tar og under­hald­ning, hand­hevin­ga og kvaliteten på lovene, respek­ten for per­son­leg verdigheit, og sjølvsagt også manérane våre, dvs. dei indre og ytre vanane vi har med å leve saman” (s. 167). 

            Vel­stand­sprob­lemet finst på alle nivå i sam­fun­net. Når utviklings­land løf­tar seg ut av fat­tig­dom ynskjer dei sjølvsagt å ta i bruk den mest avanserte teknolo­gien som er tilgjen­ge­leg, og dei ynskjer seg alle dei goder som er råd å bygge opp. Når små barn vert opp­dratt lær­er dei seg å bruke dataverk­tøy på ein endå meir gjen­nom­gri­pande måte enn oss vak­sne, og vert flinkare enn oss til å sikre fort­satt vekst. 

            Men­nes­ka får meir fritid; tid som ikkje er bun­den til hardt arbeid eller andre plik­ter. Vi får også meir han­dle­fridom; arm­slag til å kjøpe, reise og for­bruke materielle goder. Alt dette gjer det vanske­leg å gå inn for mod­erasjon og måtehald. 

            Jonas opp­fat­tar vår dyrk­ing av vel­stand som ei ans­varsløyse, og analy­ser­er den på ein måte som eg vil pre­sen­tere i detalj. Vel­standen ska­par både indi­vidu­ell og kollek­tiv ans­varsløyse, og denne hald­ninga kan vere både med­viten og umedviten. 

Umedviten ansvarsløyse

Hans Jonas brukar myk­je plass på å for­mulere det ans­varet vi har for å ta vare på liv og ting i framti­da. Slikt ans­var “peikar framover mot noko som må verte gjort; og eg føler meg ans­var­leg ikkje fyrst og fremst for mi eiga åtferd og dens kon­sekven­sar, men for denne tin­gen som har krav på at eg gjer noko” (s. 92). 

            Jonas er real­is­tisk nok til å skjøne at folk ikkje utan vidare klar­er å ta på seg eit slikt ans­var. Det er intellek­tuelt krev­jande å akti­vere framtid­sans­varet. Vi let ting vere som dei er, og gjen­nom denne inak­tiviteten utfør­er vi “ei umerke­leg, ukon­sen­tr­ert, uin­ten­dert ans­varsløyse som er ekstra far­leg net­topp for­di den ikkje er iden­ti­fis­er­bar ved konkrete han­dlin­gar” (s. 94).

            Jonas opp­fat­tar dette som svært skade­leg, men han erk­jen­ner at framtid­sans­varet ikkje er syn­leg på same måte som for­tid­sans­varet. Til dømes vil det vere lett for oss alle å fordømme den ans­varsløysa ein gam­bler vis­er når han spel­er bort løn­na si og fam­i­lien må gå svolten til sen­gs. Ans­varet som forel­dre har over­for bar­na sine vis­er seg tydel­e­gare enn det ans­varet vi alle har over­for framti­da (s. 94). 

            Framti­da vis­er seg berre i den grad men­nes­ket tenkjer med­vite på den, og ska­par nye etiske prak­sis­ar rundt dei tin­ga og liva det er vik­ti­gast å verne. Difor er det også lett å falle inn i det Jonas kallar umed­viten ansvarsløyse.

Medviten ansvarsløyse

Ans­varsløysa kan også vere sjølv­val­gt og med­viten. Jonas har ein fascinerande kri­tikk av den hald­ninga som i mange tiår vart kalla eksis­ten­sial­isme, og som er endå meir dominerande no utan å ha ein tyde­leg merke­lapp. I sekulære sam­funn er ein stor del av folke­set­naden human­istar; dei er opptekne av verd­slege forhold og har lite fokus på reli­gion og religiøse levesett. 

            Det er sær­leg stor risiko for at folk inntek ei med­viten ans­varslaus hald­ning viss dei er human­istar i denne tydin­ga. Dei set jo men­nes­kets fridom i sen­trum, enten det er sek­suell fridom, ytrings­fridom, eller andre ver­diar som i utgangspunk­tet er pos­i­tive og velmeinte. 

            Prob­lemet for Jonas er at denne typen human­isme gjev oss fripass til ein full­s­tendig sjølv­vald omsorg for det som måtte inter­essere oss (s. 88). Ein slik sub­jek­tiv etikk er ikkje i pakt med framtid­sans­varet. Det går ikkje an å vel­je framti­da viss du har lyst, seier Jonas. Du kan ikkje vel­je kva du skal vere ans­var­leg over­for som om du vel­jer ein ny hatt, det er imper­a­tivt at du vis­er ans­var for framti­da for liv og ting. 

Symbolhandlingar

Den sterke kjensla av fridom som mange dyrkar i liva sine ska­par fare for sym­bol­han­dlin­gar som ikkje kan løyse det materielle prob­lemet Jonas er oppteken av. Jonas er skep­tisk til åtferd som er motivert av det å føle at ein gjer ei god han­dling (s. 84–85). 

            Sym­bol­han­dlin­gar fjernar berre enkelt­per­so­n­en si kjensle av dår­leg samvit, og er slik sett ei ego­is­tisk han­dling. I slike til­felle har men­nes­ket lik­som “vakse som moral­sk vesen for­di han lydi­ge aksepterte plik­tas kall, og det gjeld enten han lever og kan sjå eit gode opp­fylt eller ikkje; enten han kan nyte godet sjølv eller ikkje; og sjølv om han skulle oppdage at han­dlin­ga feila” (s. 84). 

            Men dette er ikkje godt nok for Jonas. Som eg var inne på i episode 2 er det framti­da til naturen, livsvilkåra og deira sta­tus i framti­da som gjeld. Difor kan den gode kjensla berre vere legit­imt moral­sk viss du hadde omsorg for objek­tet og ikkje for deg sjølv. “Moral­sk åtferd kan aldri ha seg sjølv som målsetjing” (s. 85). Det er ikkje han­dlin­gas form, men dens gjen­stand som er vik­ti­gast (s. 85).

Kollektiv ansvarsløyse

Effek­tiv teknolo­gi tek over arbeid som men­nes­ka måtte gjere. Her opp­står det ein type ans­varsløyse som ikkje er indi­vidu­ell, og som den enkelte ikkje så lett kan ta eit oppg­jer med. Fram­skritt inneber at mange men­nes­ka vert eksklud­ert frå nyt­tig arbeid utan dermed å vere fat­tige. Mask­inene reduser­er behovet for arbeid blant men­nes­ka (s. 193), og dette ska­par intellek­tuelle forskjel­lar som med­før­er ein ny type risiko for ansvarsløyse. 

            “Aukande heller enn synkande spe­sialis­er­ing ser ut til å verte skjeb­nen for alle dei som del­tek aktivt i å dri­ve pro­duk­sjon­sap­pa­ratet. Dei andre — som nød­vendigvis er majoriteten, er ikkje så myk­je frigjort som eksklud­ert frå nyt­tig arbeid” (s. 194). Det opp­står forakt og spen­ningar mel­lom grup­per med ulik til­gang til kunnskap, og der vit­skaps­fol­ka er dei mest priviligerte. 

            Deltakarane i den vit­skaplege pros­essen har ein ekspertkunnskap som er ikkje er tilgjen­ge­leg for dei andre. Kunnskap “vert meir og meir eso­terisk, min­dre og min­dre kom­mu­nis­er­bar til lek­folk; og dermed eksklud­er­er vit­skapen den store majoriteten, til og med dei lesekyn­di­ge sam­tidi­ge, frå rollen som intel­li­gente vitne […] Kløf­ta aukar, og i vaku­umet som opp­står spreier det seg pseudovit­skap og overtru” (s. 167). 

            Jonas peikar ut ei kon­flikt mel­lom dei kunnskap­srike spe­sial­is­tane som alltid vil få inter­es­sante job­bar og dei lågt utdan­na gen­er­al­is­tane som risik­er­er arbei­d­sløyse og gjerand­sløyse. Denne kon­flik­ta bidreg til å auke ans­varsløysa blant folk, og er far­leg for framtida. 

Virketrong er opium for folket

Som eg var inne på i for­rige inn­legg har men­nes­ket ei ska­parkraft som er vanske­leg å stagge. Vår vir­ketrong og behov for å gjere nytte for oss er også eit slags opi­um når målet er å dempe vek­sten, redusere kon­sumet og ta meir ans­var for framtida.

            Men­nes­ket vil ha behov for å “aktu­alis­ere seg sjølve på andre måtar enn å gjere nytte for seg når dét vert tatt hand om av den arbei­dsin­ten­sive nesten ube­man­na robot-appa­ra­turen” (s. 194). Vi bør arbei­de min­dre, og dette hjelper mod­erne teknolo­gi oss godt med, men arbei­d­sef­fek­tivis­eringa fjernar ikkje vårt ibuande behov for å vere i aktivitet. Her vil tids­for­driv som reis­er, hob­b­yar og anna friv­iljug sys­selsetjing verte stadig vik­ti­gare. “Hob­b­yar vil verte det nye kallet” skriv Jonas syr­leg (s. 195).

            Jour­nal­ist Anne Håskoll-Hau­gen skreiv om fritid i artikke­len “Når friti­da ikke lenger er fri” i Klassekam­p­en som­maren 2020. “Løpe­tur­er skal reg­istr­eres, bøk­er skal listes opp, og tomat­planter skal fotograferes. Friti­da er blitt til en tid som skal utnyttes til det fulle. Ho snakkar med sosialantropolog Thomas Hyl­land Erik­sen som blant anna seier: “De som bry­ter med effek­tivitet­slogikken, blir sett på som eksen­triske for­di de ikke er sys­tem­lo­jale. De er opprørere, selv om de ikke går i demon­strasjon­er. De mark­er­er et annet verdi­grunnlag”.

Fritid gjer oss ufrie og ulukkelege

Jonas har ei meir pes­simistisk tolk­ing av fritid enn Hyl­land Erik­sen. Fritid tek frå oss ei grunn­leg­gande kjensle av fridom. “Fridom består av å bryne seg på det nød­vendi­ge, og lever ved dette. Når den vert åtskilt frå dette mis­tar den sitt objekt og like tom som ei kraft utan motkraft […] Fik­tive aktivite­tar beskyt­tar oss like lite frå mein­ingsløyse og fortvil­ing som kro­nisk inak­tivitet” (s. 198).

            Der­som våre han­dlin­gar får eit preg av hob­by istaden­for noko som er nød­vendig for andre/objekt/liv, vil vi ikkje fyrst og fremst verte hero­iske opprørarar som lever eit godt liv på eksen­triske måtar, slik Hyl­land Erik­sen fores­lår. Vi vil miste verkelegheitssansen vår. 

            Når livet tek form av fritid og hob­by går det utover sjølvk­jensla di. “Den dys­tre san­ninga er at det ikkje betyr noko kva dei gjer, at han­dlin­ga like gjerne kunne vore ugjort eller utsett eller gjort skjødeslaust utan annan skade enn at dei set eit dår­leg eksem­pel og utan annan straff enn at dei får eit sosialt minus­po­eng” (s. 197). Det kjennest som eit uverdig liv utifrå dei kra­va som vert stilt til Homo Faber — det ska­pande men­nes­ket, i vår tid. 

            Prob­lemet er uløy­se­leg. Hvis folk arbei­der vert dei frie og lukkelege, men bidreg til fram­skrit­tet gjen­nom si pro­duk­sjon­skraft. Hvis folk ikkje treng arbei­de vert dei ufrie og ulukkelege, og bidreg til fram­skrit­tet gjen­nom sine hobbyar.

Neste del

Dette er ein essay-føl­je­tong i ni del­er. Sjuande del heit­er “Frykt må få sin rettmes­sige plass”. Vi står midt i den største krisa men­nes­ka nokon gong har bragt over seg sjølve, og spørsmålet er om vi klar­er å anerk­jenne dette. Kam­p­en er retorisk, og står mel­lom teknolo­giop­ti­mis­tar og teknologipes­simis­tar. Hans Jonas mein­er krise­mak­simer­ing og frykt er den beste retoriske strate­gien for å skape endring.